Framtíðarmöguleikar RÚV

Páll Magnússon hinn dugmikli stjórnandi RÚV hefur sannarlega markað spor í rekstri stofnunarinnar undanfarna mánuði og líklegt er að honum sé alveg við það að takast að endurvekja trú landsmanna á að ríkisstofnun geti verið leiðandi og dugmikil í ljósvakamiðlun og menningarmálum. Við höfum líka ekki langt að sækja fyrirmyndir - en það er til breska ríkisútvarpsins. BBC virðist talandi dæmi um það að ríkisstofnun sem byggir á kerfi afnotagjalda hafi meiri möguleika á að sinna menningarhlutverki en frjálsar og óháðar stöðvar. Ekki þekki ég nægilega mikið til bresks þjóðfélags til að geta haft skoðun á því hvort eitthvað annað fyrirkomulag sé betra þar í landi en jafn sannfærður er ég um að það fyrirkomulag sem nú er á stjórn Ríkisútvarpsins ohf hér á Íslandi er alveg jafn gallað og það sem hefur verið undanfarna áratugi og er meginatriðum hið sama og Aðalbjörg Sigurðardóttir gagnrýndi árið 1944, og Jón úr Vör og Gunnar M. Magnúss ritstjórar Útvarpstíðinda tók undir, jafnvel þó formbreyting hafi orðið og Ríkisútvarpið sé núna opinbert hlutafélag. Sjá þessa bloggfærslu. Í núverandi útvarpslögum stendur:

 8. gr. Stjórn Ríkisútvarpsins ohf.
Stjórn félagsins skal kosin á aðalfundi sem haldinn skal fyrir lok maímánaðar ár hvert. Hana skulu skipa fimm menn og jafnmargir til vara. Áður en kosið er til stjórnar á aðalfundi skulu fimm menn kjörnir hlutbundinni kosningu á Alþingi ásamt jafnmörgum til vara og skulu þeir kosnir í stjórn félagsins.

Þessi aðalfundur virðist nánast vera til málamynda því hin raunverulega kosning fer fram á Alþingi og því er Alþingi hin eiginlega stjórn Ríkisútvarpsins og menntamálaráðherra í raun stjórnarformaður. Áfram er því alveg tryggt að ráðandi stjórnmálaöfl hafa álíka stjórn á Ríkisútvarpinu og stjórn hefur á hlutafélagi. Sú stjórn er jafnvel enn tryggari en áður var ef eitthvað er.  Það er að mínu mati ógæfa Íslands að svo skuli komið því orð Aðalbjargar Sigurðardóttur frá 1944 eru enn í fullu gildi:

Eins og kunnugt er fara þessar kosningar í útvarpsráð fram á Alþingi, eins og kosningar í margar aðrar merkilegar nefndir, sem mikil ábyrgðarstörf eiga að hafa með höndum, og stendur fulltrúatala hvers flokks í hlutfalli við þingmannafjölda hans ... Við þetta bætist svo, að það sýnist stundum vera siður flokkanna að veita gæðingum sínum uppreisn með því að setja þá í einhver trúnaðarstörf, ef álitið er að þeir hafa beðið einhvern opinberan hnekki. Má nærri geta, hversu óheppilegt þetta allt er fyrir þá stofnun eða það starf sem leysa á af hendi, og þar sem engin önnur sjónarmið en hagur stofnunarinnar eða starfsins ætti að ráða.

Sem fyrst ætti að rjúfa þennan nána samruna Ríkisútvarpsins við valdstjórnina og stofna ríkisstofnun sem hefði með höndum að safna ljósvakaefni og varðveita þann menningararf sem safnast hefur upp hjá RÚV frá upphafi. Að því búnu þyrfti að selja báðar útvarpsrásirnar og sjónvarpsrásina og bjóða fólki síðan upp á að velja hvert það vill að afnotagjald sitt renni. Þessir peningar ættu síðan að renna óskiptir til stöðvanna í réttu hlutfalli við það efni sem flutt er á íslensku og í hlutfalli við upptökur af innlendum menningarviðburðum. Erlent efni yrði ekki styrkt með þessu móti. Allar útvarpsstöðvar landsins hefðu síðan aðgang að menningarbankanum hjá ríkisstofnuninni og gætu því gengið að drjúgum sjóði sem eflaust yrði fengur að. Þannig myndi metnaður og frumkvæði mun fleiri aðila fá að njóta sín en ekki bara þeirra sem eru svo heppnir að fá að vera ráðnir hjá RÚV eða þeirra sem taldir eru vel þóknanlegir ríkjandi valdhöfum.

Aðalbjörg Sigurðardóttir um RÚV árið 1944

Aðalbjörg Sigurðardóttir (1887-1974)  [1] var ein af áhrifamestu kvenréttindakonunum á fyrri hluta 20. aldar og hún beitti kröftum sínum einnig í þágu fræðslu- og skólamála. Árið 1944 bauð Ríkisútvarpið Aðalbjörgu að flytja erindi um starfsháttu þess og "koma með aðfinningar ef ég væri ekki ánægð"[2].  Þættir úr útvarpserindi Aðalbjargar birtust í Útvarpstíðindum 6.  árg. 11. og 12. hefti í febrúar-mars árið 1944. Erindi Aðalbjargar er fróðleg lesning öllum þeim sem áhuga hafa á sögu Ríkisútvarpsins og einnig er stöðumat Aðalbjargar á stofnuninni athyglisvert og gefur góða heimild um viðhorf óháðrar menntakonu til stofnunarinnar á þessum tíma.

Í erindi sínu kom Aðalbjörg víða við og fjallaði m.a. um Íslendingasögur, íslenskt mál, þuli, raddir kvenna og afstöðu til kvenna í RÚV, þar koma ýmsir athyglisverðir punktar fram sem áhugafólk um sögu jafnréttisbaráttu kvenna gætu haft talsverðan áhuga á. En það er þegar hún víkur að kosningum í útvarpsráð sem hún kemur að einum athyglisverðasta punktinum. Hún segir:

Ég hef geymt þar til síðast að tala um það, sem ég og reyndar fjölda margir aðrir telja aðalgallann á fyrirkomulagi útvarpsins, og sem hneppir það í svo þröngan stakk ófrelsisins, að manni finnst oft ekki viðunandi. Ríkisútvarp Íslands tók til starfa árið 1930 í desember. Útvarpsráð, sem þá og jafnan síðan hefur ráðið dagskrá útvarpsins, var framan af kosið af útvarpsnotendum. Sjálfsagt hafa ýmis mistök orðið á þessum fyrstu árum útvarpsins, enda óhugsandi annað á meðan alla reynslu vantaði. Ég fullyrði þó, að útvarpsnotendur stóðu þá í miklu lífrænna sambandi við útvarpið en þeir eru nú, það var þeirra stofnun, gagnrýni í sambandi við það var ekki þýðingarlaus, því á þeim degi, sem kosið var í útvarpsráð, var þó að minnsta kosti hægt að sýna vilja sinn og leggja lóð í vogarskálina um framtíðarstefnu útvarpsins.  Síðar voru þessi dýrmætu réttindi tekin af útvarpsnotendum og kosning í útvarpsráð fengin í hendur ráðandi stjórnmálaflokkum. Menn, sem þannig eru kosnir af flokkunum, telja sig fyrst og fremst bera ábyrgð gagnvart þeim, það er ætlast til þess af þeim að þeir séu sí og æ að hugsa um hagsmuni flokksins, og á varðbergi fyrir hann. Verður þetta auðvitað sérstaklega áberandi, ef í odda sker með einhver mál, þá er það flokkurinn eingöngu sem ræður. Eins og kunnugt er fara þessar kosningar í útvarpsráð fram á Alþingi, eins og kosningar í margar aðrar merkilegar nefndir, sem mikil ábyrgðarstörf eiga að hafa með höndum, og stendur fulltrúatala hvers flokks í hlutfalli við þingmannafjölda hans. Margir þeirra manna, sem þannig eru kosnir, hafa áður svo umsvifamiklum störfum að gegna, að ekki er á bætandi. Mundu þeir verða að vinna helst allan sólarhringinn að minnsta kosti, ef þeir ættu að komast nokkurn veginn yfir þau, en mér skilst að störf útvarpsráðs útheimti í raun og veru mjög mikinn tíma, ef vel ætti að vera. Við þetta bætist svo, að það sýnist stundum vera siður flokkanna að veita gæðingum sínum uppreisn með því að setja þá í einhver trúnaðarstörf, ef álitið er að þeir hafa beðið einhvern opinberan hnekki. Má nærri geta, hversu óheppilegt þetta allt er fyrir þá stofnun eða það starf sem leysa á af hendi, og þar sem engin önnur sjónarmið en hagur stofnunarinnar eða starfsins ætti að ráða. Að vísu ber því ekki að neita, að ágætir menn hafa verið kosnir og geta verið kosnir í útvarpsráð á þennan hátt, en þeir mundu þó njóta sín miklu betur, ef þeir hefðu aðra umbjóðendur en stjórnmálaflokkana. Vera má, að finna mætti einhverja nýja leið til kosningar í útvarpsráð, það væri sannarlega vert að athuga, því því miður voru stjórnmálaflokkarnir líka farnir að hafa óheilnæm afskipti af kosningum útvarpsnotenda í útvarpsráð.

Við þessi orð bæta síðan ritstjórarnir Gunnar M. Magnúss og Jón úr Vör:

Við viljum eindregið taka undir þessa áskorun frúarinnar og einkum þó hvað snertir lögin um skipun útvarpsráðs. Útvarpið er fyrst og fremst menntasetur, og það er misskilningur að stjórnmálagarpar og alþingiskandídatar séu öðrum betur fallnir til að vera þar innanbúðar. Það er látið svo í veðri vaka að þeir séu þar til að gæta hlutleysis. En það er óþarft. Engin menntastofnun starfar jafn bókstaflega fyrir opnum tjöldum og er berskjaldaðri fyrir allri gagnrýni. Í útvarpsráði eiga að vera fastir embættismenn, sem vinna þar störf sín alla daga og bera ábyrgð fyrir alþjóð, sem líka h[e]fur alla stund á þeim vakandi augu og eyru.

Við þetta er engu að bæta en það er í rauninni ótrúlegt að enn þann dag í dag, árið 2007 eða 63 árum eftir að erindi Aðalbjargar var flutt og ritstjórar Útvarpstíðinda tóku svo heilshugar undir skuli Ríkisútvarpið enn ekki vera laust undan þeim grunsemdum að vera taldir "léttvægir taglhnýtingar stjórnvalda" eins og einn bloggvinur minn tók til orða fyrir örfáum dögum.

Að lokum tek ég fram að gagnrýni mín á RÚV beinist ekki að þeim ágætu einstaklingum sem þar vinna og hafa unnið og ekki að því góða starfi sem þar hefur verið unnið því þar hefur margt gott verið gert heldur beinist hún að fyrirkomulagi og lagaumhverfi stofnunarinnar. Minn punktur er sá að ef öðruvísi hefði verið staðið að málum og farið að ráðum þeirra Aðalbjargar Sigurðardóttur, Gunnars M. Magnúss og Jóns úr Vör strax árið 1944 þá væri íslensk menning enn betur undir það búin að mæta þeim áskorunum sem hún þarf að mæta en hún er í dag.

[1] http://www.hi.is/~jtj/vefsidurnemenda/Konur/adalbjorgs.htm
[2] Útvarpstíðindi6.árg. 11. hefti árið 1944 bls. 190.