Snjallsímar, lestur og skólamál: Erum við að deila um keisarans skegg?

Umræðan um skólamálin hefur verið áberandi undanfarið. Við sjáum annars vegar rök þeirra sem vilja samræmd próf, hins vegar þeirra sem vilja fylgja nýrri leið Matsferilsins. Talsmenn prófanna tala um samanburð, ábyrgð og mælanleika. Talsmenn Matsferilsins tala um heildarsýn, fjölbreytni og stuðning við hvern nemanda. Í grunninn snýst spurningin um hvort við viljum skólakerfi sem virkar eins og skilvinda eða skólakerfi sem leitar að hæfileikum og styður við þá. En erum við kannski að horfa á afleiðingar fremur en orsakir?

Skýr markmið og sýnileg framvinda
Eitt sem hefur ekki verið áberandi er umræða um skýra markmiðasetningu í námskrám og útfærslu hennar í námi. Í grunnskólum er oft talað almennt um hæfniþætti og markmið, en þau eru sjaldnast útfærð þannig að nemandi og foreldrar geti fylgst með framvindunni í rauntíma. Það ætti þó að vera hægt.

Í framhaldsskólunum voru fyrir um aldarfjórðungi tekin upp rafræn kerfi eins og Angel og WebCt, sem gerðu kennurum kleift að setja upp námsáætlanir, verkefni og mælingar þannig að bæði nemendur og foreldrar sáu hvar þeir stóðu. Þannig var hægt að fylgjast með framförum, sjá hverju væri lokið og hvert stefndi næst.

Af hverju hefur þetta ekki enn verið gert miðlægt fyrir íslenska grunnskóla? Tæknin er til staðar, og reynsla er komin af notkun kerfa sem veita gegnsæi og stuðning. Slík kerfi gætu orðið mikilvæg brú milli kennara, nemenda og foreldra – og gætu jafnvel minnkað ágreining um mæliaðferðir. Þegar framvindan er sýnileg frá fyrsta degi, verður minna svigrúm fyrir óvissu og meira svigrúm fyrir raunverulegan stuðning.

Samfélagsbreyting sem hvorki skólinn né foreldrar ráða við að óbreyttu
Börn í dag alast upp í öðru og mikið breyttu menningarumhverfi en við sem komin erum á fullorðinsár þekktum. Frá leikskólaaldri eru þau umlukin skjám. Snjallsíminn, spjaldtölvan og sjónvarpið eru stöðugt til staðar. Áhrifin eru djúpstæð: skjárinn býður upp á skjóta umbun, en bókin krefst þolinmæði, hægðar og dýpri einbeitingar. Málefnið er því ekki aðeins spurning um mælitæki í skólum, heldur menningu sem mótar börnin áður en þau taka próf, áður en við tölum um Matsferil eða samræmd próf.

Hvað segja niðurstöðurnar?
OECD bendir á að mikill skjátími tengist minni lestrarfærni og minni vellíðan. Íslenskar rannsóknir sýna að símanotkun í skóla tengist minnkandi lestraráhuga. Og tölurnar úr PISA-prófum tala sínu máli: íslenskir nemendur eru í niðursveiflu, og Ísland er komið langt undir OECD meðaltal. Við getum því deilt um matsaðferðina – en ef börnin lesa síður, einbeita sér síður og eyða tíma sínum í snjalltækjum, þá verður árangurinn alltaf slakur, sama hvaða mælitæki við notum.

Þroskastigin og tólf ára aldurinn
Það er ekki tilviljun að fræðimenn draga mörk nálægt 12 ára aldri. Samkvæmt Jean Piaget stígur barnið þá inn á stig formlegra aðgerða. Þá lærir það að hugsa í tilgátum, draga ályktanir og mynda sér sjálfstæðar skoðanir. Fram að þeim aldri býr barnið fyrst og fremst á stigi hlutbundinna aðgerða, þar sem það vinnur með það sem er sýnilegt og áþreifanlegt, og er því opnara fyrir vana og mynstrum sem aðrir setja því.

Þetta getur skýrt hvers vegna glugginn fram að tólf ára aldri er svo dýrmætur. Áður en barnið hefur náð hæfni til að hugsa kerfisbundið og móta eigin val er það opið fyrir leiðsögn, venjum og lífsháttum sem fullorðnir miðla. Ef við nýtum þann tíma til að byggja upp lestrarvenjur og einbeitingu, þá fylgir það barninu áfram. Ef ekki, þá er hættan sú að snjalltækin, með öllum sínum skjótu umbunum, fylli tómarúmið þegar sjálfstæð hugsun tekur við.

Er hefðbundinn lestur enn jafn dýrmætur?
Sumir spyrja hvort lestur sé enn jafn mikilvægur og áður, þegar börn eyða stórum hluta dagsins í skjám og samfélagsmiðlum. Svarið er já – en samhengi hans hefur breyst.

Lestur er áfram grunnur alls bóknáms. Án hæfni til að lesa lengri texta, halda utan um rök og draga ályktanir verður engin dýpt í námi. Hann er líka hornsteinn lýðræðisins: aðeins sá sem getur lesið og skilið getur tekið upplýstar ákvarðanir, hvort sem það er í samfélagsumræðu, stjórnmálum eða eigin lífi.

En á meðan lestur var áður sjálfgefinn miðill keppir hann nú við skjáinn, þar sem textarnir eru brotakenndir og stuttir. Við lesum kannski meira en áður í magni – skilaboð, fyrirsagnir, tilkynningar – en minna í dýpt. Það sem stendur undir nafni lestrar er ekki magn orða sem við rennum augunum yfir, heldur hæfnin til að takast á við flóknar hugmyndir og nýjan orðaforða. Sú hæfni krefst þolinmæði sem óhófleg eða röng notkun skjásins venur okkur frá.

Þar að auki hefur bæst við nýtt gildi: upplýsingalæsi. Við lifum í heimi þar sem textaflóðið er gífurlegt og rangfærslur blandast við staðreyndir. Að lesa felur ekki aðeins í sér að skilja merkingu heldur að greina á milli hins áreiðanlega og blekkjandi. Í þessu samhengi er lestur jafnvel dýrmætari en nokkru sinni fyrr – því hann er eina vopnið sem við höfum gegn yfirborðskenndum og villandi upplýsingum.

Ekki er allt neikvætt við tæknina
Það er þó mikilvægt að hafa í huga að snjalltæki og tölvur eru ekki sjálfkrafa óvinir námsins. Þvert á móti getur markviss notkun þeirra veitt börnum dýrmæta færni. OECD bendir á að stafrænir hæfileikar séu lykill að framtíðarstörfum – að kunna að leita upplýsinga, vinna úr gögnum, skrifa, forrita eða nýta skapandi forrit.

Það er líka mikill munur á því hvernig börn nota tækin. Margir leikir eru aðeins skemmtun og umbun, en aðrir þjálfa samvinnu, rýmdarskyn og jafnvel tungumál. Og þegar börn nota tölvuna til að skapa – teikna, semja tónlist, klippa myndbönd eða forrita – eru þau að byggja upp sköpunarkraft og lausnamiðaða hugsun sem nýtist þeim í framtíðinni.

Vandinn liggur ekki í tækjunum sjálfum heldur í jafnvæginu. Of mikil skjáafþreying dregur úr lestri og einbeitingu, en hófleg og markviss notkun getur styrkt nám og færni. Spurningin er því ekki hvort börn eigi að vera í tölvu – heldur hvernig.

Á að hefja lestrarkennslu í leikskóla?
Kannski er spurningin sem blasir við okkur ekki aðeins hvernig við mælum árangur barna í grunnskóla – heldur hvenær við leggjum grunninn. Ef lestur er hornsteinn alls náms og jafnvel enn mikilvægari í upplýsingaóreiðu nútímans, hvers vegna ætti hann að bíða þar til barn er sex ára?

Sumir óttast að of snemmbær kennsla slökkvi áhuga og auki þrýsting á börn sem þurfa fyrst og fremst leik og öryggi. En það þarf ekki að vera þannig. Lestrarkennsla á leikskólaaldri getur verið leikræn og gleðileg: sögur, söngvar, orðaleikir og bókstafir sem koma inn í leikinn.  Við stöndum því frammi fyrir valkostum: viljum við halda fast í að lestrarkennsla hefjist formlega við sex ára aldur – eða viljum við skapa umhverfi í leikskólum þar sem börn renna inn í lestur á náttúrulegan hátt? Kannski er það einmitt lykillinn: að byrja fyrr, en með leik og gleði, svo að lesturinn verði ekki kvöð heldur sjálfsagður hluti af bernskunni?

Niðurstaða
Við getum deilt endalaust um hvort prófin eigi að vera samræmd eða matsferill, en sú deila breytir litlu ef samfélagið í heild sinnir ekki rót vandans. Spurningin er ekki bara: hvernig mælum við námsárangur? Hún er líka: hvernig bregðumst við við þeirri menningarbreytingu sem hefur gert lestur og djúpa einbeitingu að veikara afli en nokkru sinni fyrr?

Leigubílamarkaðurinn: Stöðvarskylda, eftirlit eða áframhaldandi óreiða?

Undanfarin tvö ár hafa ný lög um leigubíla sýnt sig í reynd. Niðurstaðan er ekki uppörvandi: yfir hundrað og fimmtíu kvartanir hafa borist, níu leyfishafar hafa misst leyfi og ferðamenn jafnt sem Íslendingar sitja eftir með ótraust á þessari grunnþjónustu. Nú stendur stjórnvöldum til boða að velja leið: endurvekja stöðvarskyldu eða efla opinbert eftirlit. En hvað felst í þessum kostum?

Stöðvarskylda með nútímatækni væri allt annað fyrirbæri en gamla kerfið. Í dag ættu stöðvar að geta boðið upp á smáforrit og miðlægan gagnagrunn sem heldur utan um verð, ferðir og þjónustu. Í þessu tilfelli er eftirlit einfalt og sjálfvirkt: tölvugreining sem greinir frávik samstundis. Kostnaðurinn lendir ekki á skattgreiðendum heldur stöðvum og bílstjórum, en á móti eykst traust almennings. 

Aukin opinber eftirlitsumgjörð væri hefðbundnari leið. Þá þyrfti Samgöngustofa að ráða fleiri starfsmenn, taka við kvörtunum, leggja á sektir og sjá um eftirfylgni. Þetta tryggir vissulega að eitthvað sé gert, en kostar skattgreiðendur að líkindum meira, byggir á eftiráviðbrögðum og þenur út eftirlitskerfi. Þessi leið væri dæmigerð fyrir útþenslu ríkisvaldsins sem viðskiptasamtök hafa yfirleitt gagnrýnt.

Haldið áfram án róttækra breytinga þýðir áframhaldandi óánægja. Kvartanir munu halda áfram að berast, orðspor stéttarinnar skaðast og traust neytenda veikist. Þetta er ódýrasti kosturinn fyrir ríkissjóð en líklega sá sem skilar minnstu fyrir samfélagið til lengri tíma.

Það er kominn tími til að stjórnvöld geri upp hug sinn. Annaðhvort treystum við nýrri tækni til að tryggja gegnsæi og traust með stöðvarskyldu, eða þá að við förum út í dýrt opinbert eftirlit sem krefst aukins ríkisreksturs. Þriðji kosturinn — að gera ekkert — er ekki raunverulegur valkostur, því hann þýðir áframhaldandi óreiðu og skaðar bæði neytendur og stéttina sjálfa. Leigubílamarkaðurinn þarf traust, og sú ákvörðun er orðin aðkallandi. 

,,Komdu sæll og blessaður“

Á undanförnum árum hefur orðið algeng venja að afgreiðslufólk kveðji viðskiptavini með orðunum: „Takk fyrir og eigðu góðan dag.“ Það er kurteis og vingjarnleg kveðja, en hún er dálítið formleg og er einungis bundin við daginn sem er að líða.

Fornar kveðjur með dýpri merkingu
Íslenskar kveðjur fyrr á tímum báru með sér mun víðari og dýpri óskir. Þegar fólk sagði „Vertu sæll/sæl“ eða „Komdu sæll og blessaður“ var í raun verið að óska viðkomandi hamingju, heilla og farsældar til lengri tíma. Orðið „sæll“ merkir einfaldlega „hamingjusamur, heill“ og stendur sem ótímabundin ósk um velfarnað.

Ef orðinu „blessaður“ er bætt við öðlast kveðjan nýjan tón. Í daglegu tali er það hlýlegt og kurteist orð, en frá trúuðum getur það jafnframt verið meðvituð ósk um blessun Guðs. Sá sem fær kveðjuna getur því tekið við henni á þann hátt sem honum þóknast: sem hlýrri kveðju eða einnig á dýpri hátt sem ósk um blessun Guðs.

Fræðilegar heimildir
Á vísindavefnum er bent á að kveðjuorð eins og „heill og sæll“ hafi verið til í íslensku allt frá 17. öld, og jafnvel notuð í fornkvæðum sem ósk um hamingju og farsæld: „Heil og sæl Æsa mey.“ Einnig má finna dæmi um að upphrópanir á borð við „hæ“ hafi verið til þegar á 17. öld, en þær höfðu þá aðra merkingu og hlutverk en í dag. Orðið „halló“ virðist hafa bæst við töluvert síðar, líklega úr dönsku. Þessar upplýsingar sýna að „komdu sæll og blessaður“ er ekki aðeins tilviljunakennd orðatiltæki, heldur hefur það djúpar rætur í menningu og máli.

Vigdís Finnbogadóttir um merkingu kveðjunnar
Fyrrverandi forseti Íslands, frú Vigdís Finnbogadóttir minntist á þetta málefni í viðtali við Fréttablaðið 10. apríl 2010:

„En ég verð nú samt að minnast á hæ hæ og bæ bæ, sem hafa enga merkingu og eru slæm skipti fyrir komdu sæll og blessaður á minn fund. Svo er svo fallegt að segja bara bless.“

Vigdís sagði jafnframt frá því að hún hefði fengið bréf frá tíu ára stúlku á Hólmavík, sem skrifaði henni að hún hefði hætt að nota „hæ og bæ“ en segði í staðinn: „Vertu margblessuð og sæl.“ Í lok bréfsins kvaddi stúlkan forsetann fyrrverandi með orðunum: „Vertu blessuð og lifðu lengi.“ Þessi frásögn sýnir hvernig yngri kynslóðin getur tekið við og haldið áfram gömlum og innihaldsríkum kveðjuorðum, þegar þeim er bent á gildi þeirra.

Lifandi í menningunni
Kveðjan „Komdu sæll og blessaður“ lifir einnig í menningarlegu minni. Í laginu „Ofboðslega frægur“ eftir Stuðmenn birtist þessi kveðja í nýjum og listrænum búningi. Þar verður hún hluti af söng og ljóðlist — og minnir okkur á að þessi orð bera með sér hlýju og tengsl, ekki aðeins kurteisi.

Kveðjur sem ósk um farsæld
Í samanburði við „eigðu góðan dag“ má segja að íslensku kveðjurnar séu bæði persónulegri og tímalausari. Þær eru ekki bundnar við einn dag heldur eru þær ósk um hamingju, sælu og blessun sem nær lengra, jafnvel út fyrir lífið sjálft. Þær geta verið bornar fram af trúuðum sem bæn eða af öllum sem einfaldlega óska velfarnaðar. Kannski er kominn tími til að við rifjum oftar upp þessar kveðjur? Þær bera með sér menningararf, hlýju og virðingu — og minna okkur á að tungumálið geymir ekki aðeins orð, heldur lífssýn.

Kyngreining og nútíminn
Eitt atriði sem vert er að nefna er að íslenskar kveðjur eins og „Vertu sæll“ og „Vertu sæl“ fela í sér kyngreiningu. Þær hafa þannig alla tíð verið sniðnar að því hvort viðkomandi væri karl eða kona. Í dag eru þó margir viðkvæmir fyrir því að vera kyngreindir í ávarpi.

Sumir nota formin áfram í hefðbundnum skilningi, aðrir velja einfaldari kveðjur eins og „Bless“. Það er engin ein rétt leið sem hentar öllum — heldur lifandi hefð sem aðlagast samfélaginu.

Það sem skiptir mestu máli er að kveðjan sé hlý, virðingarfull og persónuleg. Hvort við segjum „eigðu góðan dag“, „vertu sæll og blessaður“ eða einfaldlega „bless“ er minna atriði en hitt: að orðin beri með sér ósk um velfarnað. Í því felst kjarni kveðjunnar — að óska manneskjunni sem við hittum hamingju og heilla á ferð sinni.

Húsnæðisskorturinn er að þróast yfir í neyðarástand

Í mörg ár hefur verið rætt um húsnæðisskort sem markaðsvanda. Lausnirnar hafa snúist um að hvetja til uppbyggingar, lækka vexti og aðlaga lánaskilyrði. En þegar staðan er orðin sú að fjöldi fólks býr við aðstæður sem ekki standast lágmarkskröfur þá er ekki lengur verið að fást við markaðsvanda heldur samfélagslegt neyðarástand.

Áætlað hefur verið að allt að 4.500-5.000 íbúðir vanti á hverju ári fram til ársins 2050. Greining HMS sýnir jafnframt að allt að 80% einstaklinga stæðust ekki greiðslumat fyrir nýjum íbúðum á höfuðborgarsvæðinu með lágmarks eigið fé. Því er ljóst að ekki dugar einfaldlega að byggja — það þarf að spyrja: Fyrir hvern er verið að byggja? 

Þegar sumarhús, hesthús og ferðavagnar verða heimili
Vandinn birtist ekki lengur bara í tölum og spám. Hann er orðin sýnilegur. Fólk býr í sumarhúsum, ferðavögnum, iðnaðarhúsnæði, hesthúsum og herbergjahótelum. Þetta eru búsetuform sem bjóða ekki upp á nægilegt öryggi — og alls ekki lögheimilisskráningu. Án lögheimilis er erfitt að fá fulla þjónustu frá hinu opinbera. Fólk verður ósýnilegt í kerfinu og getur t.d. ekki sótt um húsaleigubætur. 

Ekki hægt að treysta á markaðinn einan
Markaðurinn byggir þar sem mest selst og hagnaður er mestur — en staðreyndin er samt sú að  þrátt fyrir húsnæðisáætlanir sveitarfélaga er illmögulegt fyrir einstæða foreldra með lágar tekjur, öryrkja, ungt fólk sem stendur á þröskuldi sjálfstæðs lífs, eða aldraða sem þurfa að minnka við sig að finna húsnæði á viðráðanlegu verði. Fyrri borgarstjóri Reykjavíkur virtist ekki gera sér grein fyrir vandanum þegar hann lét svo ummælt um hjólhýsabyggðina á Sævarhöfða að hann teldi að frekar ætti að mæta lágtekjuhópum með sérstökum úrræðum og benti þeim á að fara annað. Í þessum orðum opinberaðist óskiljanleg blinda gagnvart stöðu þessa fólks eins og hún er og ástandinu almennt. Eru fleiri sveitarstjórnarmenn kannski slegnir sömu blindu?

Neyðin kallar á samstillt átak þar sem ríki og sveitarfélög leggja sitt af mörkum, ekki bara með fjármagni heldur með skipulagi, einföldun regluverks og skýrri forgangsröðun. Það þarf að fjölga tímabundnum neyðarúrræðum, hugsanlega byggja upp gámalausnir eða smáhýsi. Slík úrræði þurfa ekki að vera dýr.

Húsnæðisöryggi er ekki munaður — það er mannréttindi
Við bregðumst hratt við þegar hamfarir valda skemmdum á heimilum. Þá reynum við að finna fé, og leitum lausna með samvinnu. En húsnæðisskorturinn sem nú stendur yfir veldur ekki minna tjóni á lífi fólks — hann gerist bara hægar og hljóðlega. Og hann bitnar á þeim sem minnst mega sín.

Húsnæðisöryggi ætti að vera grunnforsenda í hverju velferðarsamfélagi. Því miður er það nú orðið að forréttindum. Því hljótum við að spyrja: hvenær verður gripið inn í af alvöru? Hvenær verður viðurkennt að hér er ekki bara skortur — heldur neyðarástand?

Fræðileg sniðganga hjálpar engum

„Ég er kona, ég er kristin og ég er arabísk. Ég get ekki verið neitt annað en þetta allt í einu. Og það er ekki veikleiki – heldur styrkur,“ sagði Mouna Maroun eftir að hún var skipuð rektor Háskólans í Haifa. Í fyrsta sinn í Ísrael gegnir kristinn arabi slíku embætti. Raddir eins og hennar — sem tala fyrir samkennd, félagslegum hreyfanleika og gagnrýninni hugsun í stað átakastjórnmála — eru nauðsynlegar í samfélagi undir þrýstingi.

Haifa er þriðja stærsta borg landsins, staðsett við Miðjarðarhaf, við rætur Karmelfjalls. Haifa er mikilvæg höfn, iðnaðarborg og menntasetur. Borgin er jafnframt þekkt fyrir trúarlega og menningarlega fjölbreytni – þar búa gyðingar, múslimar, kristnir, drúsar og bahá’íar, og hún er oft nefnd ein friðsælasta fjölmenningarborg Ísraels.

Að halda í mannúð
Maroun segist sem ísraelskur arabi hafa „samúð með báðum hliðum“ í átökunum á Gaza. „Þú þarft ekki að vera gyðingur til að skelfast yfir því sem gerðist 7. október,“ segir hún. „Og þú þarft ekki að vera arabi til að skelfast yfir mannúðarástandinu á Gaza.“ Það að vera manneskja, segir hún, felur í sér að „hafa samkennd með fórnarlömbum beggja.“

Konur sem leiðtogar umbreytingar
Sem rektor við opinberan háskóla verður Maroun fyrirmynd og rödd sem getur haft víðtæk áhrif. Um 45% nemenda í Háskólanum í Haifa eru arabískir borgarar, og hún sér hlutverk skólans í ljósi þess: sem hreyfiafl félagslegs réttlætis og framdráttar fyrir minnihlutahópa.

Því tekur hún afstöðu gegn þeirri sniðgöngu sem sumir erlendir háskólar hafa gripið til, með því að slíta tengsl við ísraelskar fræðastofnanir vegna hernaðarátaka á Gaza. „Sniðganga hjálpar engum,“ segir hún. „Sérstaklega ekki fræðileg sniðganga, því ísraelskur fræðiheimur er að gera ótrúlega hluti til að styrkja Araba og auka félagslegan hreyfanleika þeirra.“ Þvert á móti telur hún að samstarf og samtal sé leiðin áfram: „Erlendir háskólar ættu að eiga beint samstarf við ísraelska háskóla – til að styrkja frjálslyndu öflin innan samfélagsins.“

Heimild: [Vatican News – Election of first Arab rector a ‘message of hope’ for Israel](https://www.vaticannews.va/en/world/news/2025-04/mouna-maroun-first-arab-rector-haifa-gaza-conflict-church.html)

Endurbirtur pistill frá 14.4.2025: https://ragnargeir.blog.is/blog/ragnargeir/entry/2313138/

Silja Bára lætur ekki ná í sig

Kína tekur stórt stökk fram á við í stafrænu útvarpi

Á meðan ágúst er friðsæll sumarleyfismánuður víða um heim, hefur hann verið ákaflega viðburðaríkur hjá DRM-samtökunum (Digital Radio Mondiale). Stærstu tíðindin koma frá Kína: þann 1. ágúst 2025 tilkynnti kínverska útvarps- og sjónvarpsstofnunin (NRTA) að DRM staðallinn hafi verið formlega samþykktur sem landsstaðall fyrir stafrænt útvarp.

Þetta þýðir að innlend AM-útsending í Kína mun byggjast á opnum, alþjóðlegum DRM staðli, sem býður upp á hljómgæði sambærileg við FM, auk margvíslegra þjónustumöguleika s.s. neyðarboða.  

Hið sama má segja um Indónesíu, ríki með um 17 þúsund eyjar og yfir 270 milljónir íbúa, þar sem DRM er nú í öruggri innleiðingu. Þar sést vel hvernig tæknin getur tengt saman ólík svæði og tryggt sterka og skýra útsendingu, jafnvel þar sem net- og farsímasamband er takmarkað. Á Indlandi hefur DRM þegar breytt útvarpinu – þar er kerfið víða innbyggt í nýja bíla, sem gerir hlustendum kleift að njóta bæði tónlistar og upplýsinga í góðum hljómgæðum og stöðugum móttökuskilyrðum.

Þróunin í þessum löndum sýnir að tæknin er tilbúin, staðlarnir eru opnir og kostirnir augljósir. Þetta kallar á að víðar verði mótuð heildstæð pólitísk stefna um stafrænt útvarp, þar sem tekið er mið af bæði tækniþróun og samfélagsþörfum. Slík stefnumótun hérlendis gæti tryggt að RÚV geti haldið áfram að þjóna landsmönnum með öryggi um ókomin ár, með minni tilkostnaði og meira öryggi en FM kerfið í bland við Internet útvarp býður upp á, sem er það sem RÚV mælir með hérlendis, sjá: https://www.ruv.is/um-ruv/dreifikerfi-ruv. Raunar er erfitt að skilja af hverju RÚV er eftirlátið að móta stefnu í þessu máli sem á frekar heima við ríkisstjórnarborðið eða hjá þjóðaröryggisráði. 

Í Karíbahafinu verður DRM kynnt á ársþingi Caribbean Broadcasting Union í Barbados nú í ágúst, þar sem m.a. verður fjallað um hvernig tæknin getur nýst til fjarkennslu og miðlunar fræðsluefnis til fámennra eða afskekktra samfélaga.

Fram undan eru einnig kynningar í Amsterdam í september, þar sem þemað „Your Connected Future“ leggur áherslu á hlutverk stafræns útvarps í framtíð miðlunar. Þar verður hægt að sjá nýjustu búnaðargerðir, hugbúnað og lausnir sem gera DRM enn aðgengilegra.

DRM hefur einnig fengið nýja athygli í Brasilíu, þar sem útvarpstæknifræðingurinn Ricardo Gurgel hefur skrifað röð greina um hvernig landið gæti nýtt staðalinn á AM og FM-tíðnissviðunum.

Byggt á ágúst fréttabréfi DRM: https://www.drm.org/drm-newsletter-august-2025/
Fleiri pistlar um DRM:
Er neyðarútvarpið okkar tilbúið?
Hagkvæmari og öruggari framtíð í útvarpssendingum
Langbylgjan þagnar
Yfirburðir Digital Radio Mondiale (DRM) yfir hefðbundið FM-útvarp
Langbylgjan er án hliðstæðu

 

Frá klaustri til kaldhæðni: Fóstbræðra saga og Gerpla

Fóstbræðra saga, sem talin er rituð um miðja 13. öld (líklega á árunum 1250–1270), er ein sérkennilegasta fornsaga okkar Íslendinga. Hún fjallar um hina frægu fóstbræður Þormóð Kolbrúnarskáld og Þorgeir Hávarsson, en í stað þess að hylla þá sem glæstar hetjur, er dregin upp mynd af mönnum með bjagað raunveruleikamat, sem eru félagslega einangraðir og haldnir hættulegu stolti og ofbeldisþrá. Þorgeir vegur af litlu tilefni og fer sínu fram óháð ráðum viturra manna, og glatar að lokum lífi sínu án þess að nokkur syrgi hann. 

Þormóður lifir hann, en í stað þess að verða sigursæl hetja, fylgir hann Ólafi helga í útlegð og síðar í herför til baka til Noregs. Þar deyr hann í Stiklarstaðabardaga árið 1030, og samkvæmt frásögninni fer hann særður inn í tjaldbúðir eftir bardagann, flytur kvæði og fellur að lokum – söguleg og skáldleg andlátssena sem hefur vakið mikla athygli. Þannig verður Þormóður hluti af píslarsögu Ólafs helga, en samt heldur sagan uppi kaldhæðinni fjarlægð: hann sigrast ekki á örlögum sínum, heldur deyr í þjónustu annars manns og í þjónustu hugmyndar sem hann virðist aldrei sjálfur fullkomlega skilja.

Fræðimenn hafa lengi velt því fyrir sér hvort Þorgeir Hávarsson og Þormóður Kolbrúnarskáld hafi verið raunverulegar persónur eða hugarfóstur sagnahöfundar. Þorgeir virðist að líkindum vera skáldsögupersóna – mótuð sem andhetja og tákn fyrir ofstækið í vígamennsku. Þormóður er hins vegar líklegri til að hafa verið til í raun. Nokkur kvæðabrot eru varðveitt sem eru honum eignuð, og bendir það til þess að minning um Þormóð sem skáld og bardagamann hafi lifað sjálfstætt utan Fóstbræðra sögu.

Þótt sagan sé rituð í formi hefðbundinnar hetjusögu, virðist hún fela í sér dulbúna gagnrýni á hetjudýrkun og ofbeldishugsjón hinnar fornu heiðursmenningar. Margt bendir til þess að höfundurinn hafi verið menntaður klausturmaður – hugsanlega við Munkaþverárklaustur eða Þingeyrarklaustur. Slíkum höfundi hefði ekki verið frjálst að kveða upp opna dóma um vígamennsku og ofbeldi, en hann gat látið frásögnina tala sjálfa, með því að sýna hvernig slíkur lífsstíll leiðir ekki til heiðurs og dýrðar – heldur til einmanaleika og þagnar. Það sem sagan segir ekki er oft það sem hún meinar.

Þetta dularfulla háð og kristna gagnrýni, sem kraumar undir yfirborði fornsögunnar, á sér hugsanlega engan beinan fyrirmyndartexta, og Fóstbræðra saga gæti því verið elsta andhetjusagan í evrópskum bókmenntum.

Á 20. öld tekur Halldór Laxness þessa sögu upp á ný og skrifar Gerplu (1952) – meðvitandi um fornt form og siðferðisleg átök þess. Þar er háðið gert sýnilegt og meitlað, og andhetjan fær loksins sitt eigið svið. Í Gerplu verða hetjur fáránlegar, ofbeldi tilgangslaust, og konungur valdalaus í sjálfsblekkingu. Gerpla er ekki aðeins endursköpun Fóstbræðra sögu heldur einnig háðsádeila á sjálfa þjóðarímyndina og þá hættu sem felst í blindri dýrkun sögulegs stórmennskuhugsunarháttar.

Segja má að Fóstbræðra saga og Gerpla marki upphaf og fullkomnun á langri hefð íslenskra andhetjubókmennta. Báðar birta þær siðferðilega og samfélagslega gagnrýni – önnur í dulbúningi og hin í skýru háði.