Hver ber ábyrgð þegar gögn eru fengin með ólögmætum hætti?

Það hefur vakið athygli að í nýlegum þáttum Kveiks, fréttaskýringarþáttar Ríkisútvarpsins, hefur verið fjallað ítarlega um mál sem byggja á gögnum sem komið hafa frá gagnaleka sem á sínum tíma var kallaður „Glitnis-skjölin“. Nú hefur komið í ljós að þessi gögn voru ekki bara frá Glitni heldur einnig úr safni gagna sem stolið var frá embætti Sérstaks saksóknara – gögnum sem áttu að vera undir vernd réttarkerfisins. Samkvæmt fréttum hafa blaðamenn haft þessi gögn undir höndum um nokkurt skeið og unnið efni upp úr þeim. Þetta vekur spurningar – ekki bara um efnistök, heldur líka um siðferðileg mörk, ábyrgð og hlutverk ríkisfjölmiðils.

Ef gögn eru með ólögmætum hætti tekin frá opinberu embætti, sem meðhöndlaði þau sem trúnaðargögn í sakamálum, og þau eru síðan nýtt af fréttamönnum opinbers fjölmiðils, má þá ekki með réttu spyrja: Hver ber ábyrgð? Hver metur lögmæti þess að nota gögn sem hugsanlega voru fengin með refsiverðum hætti? Er það alfarið í höndum ritstjóra að meta slíkt? Er það kannski hlutverk siðanefndar, lögfræðings, eða – ef hann er til – einhvers konar regluvarðar hjá stofnuninni?

Þegar um Ríkisútvarpið er að ræða bætist við annar þáttur: RÚV er ekki einkafyrirtæki með frjálsa stefnu og ábyrgð gagnvart hluthöfum, heldur stofnun sem starfar samkvæmt sérlögum, þiggur rekstrarframlag frá almenningi og hefur samkvæmt útvarpslögum skyldu til að endurspegla traust, fagmennsku og menningarlegan fjölbreytileika samfélagsins. Þar má með sanni segja að kröfurnar um gagnsæi og siðferðilega ábyrgð eigi að vera hærri en víðast annars staðar.

RÚV hefur vissulega sett sér upplýsingaöryggisstefnu sem byggir á alþjóðlega staðlinum ISO 27001:2017 og þar kemur fram skýr vilji til að gæta að öryggi og réttri meðferð viðkvæmra gagna. Það hlýtur að teljast verulegt álitaefni hvort sú varðveisla og meðferð gagna sem hér um ræðir – gagna sem vitað er að eiga sér ólögmætan uppruna – falli innan þeirra ramma sem stefnan kveður á um. Þar sem stofnunin gefur í skyn að hún starfi samkvæmt þessum stranga staðli, þá snertir varðveisla og eyðing slíkra gagna óhjákvæmilega starfssvið regluvarðar, og í þessu tilfelli er það upplýsingaöryggisstjóri RÚV sem fer með þá ábyrgð. Stóra spurningin í þessu samhengi er hvort – og hvernig – blaðamennirnir sem hafa gögnin undir höndum munu hlíta þeim ráðleggingum sem upplýsingaöryggisstefnan leggur til eða mælir fyrir um í þessu sambandi. Er slíkur rammi til staðar innan stofnunarinnar og eru þessir verkferlar raunverulega til staðar og virkir þegar kemur að viðkvæmum málum?

Það er ekki hægt að segja einfaldlega að „efnið hafi verið fréttnæmt, því birtum við það“. Slík rök væru líka nothæf fyrir þann sem keypti stolin gögn – eða þann sem birti nektarmyndir án leyfis. Fréttnæmi eitt og sér getur ekki réttlætt öll meðul, og þegar gögn eru til komin vegna refsiverðrar háttsemi, hlýtur að þurfa að gera strangt siðferðilegt mat á birtingu þeirra. Það mat á ekki að vera í höndum einstakra blaðamanna einna saman – heldur að vera hluti af faglegu verklagi og ábyrgðarskipan.

Ef ekki liggur fyrir skýrt mat, eða ef enginn ber formlega ábyrgð innan stofnunarinnar á slíkum málum, þá er það sjálft tilefni til umræðu. Hver metur hvenær gögn eru „réttilega fengin“? Hvernig tryggjum við að slík gögn innihaldi ekki trúnaðarupplýsingar um einstaklinga sem aldrei voru ákærðir, voru sýknaðir, eða áttu aldrei að vera hluti af opinberri umræðu?

Við lifum á tímum þar sem gagnalekar eru orðin tíð tíðindi og margt bendir til þess að almenningur vilji gagnsæi. En það þýðir ekki að öll gögn eigi að liggja opin almenningi. Við verðum að spyrja okkur: Viljum við að opinber fjölmiðill geti, án sýnilegrar formlegrar ábyrgðarkeðju, unnið úr gögnum sem stolið var úr lokuðum möppum réttarkerfisins.