Handtaka blaðakonu varpar ljósi á þúsundir 'gleymdra' erlendra fanga í Íran

Handtaka ítölsku blaðakonunnar Cecilíu Sala í Íran hefur vakið athygli á svokölluðu "gíslalýðræði" sem Írönsk stjórnvöld hafa beitt frá stofnun Íslamska lýðveldisins. Sala var handtekin í Teheran í desember 2024 og var haldið í Evin-fangelsinu, sem er þekkt fyrir að hýsa pólitíska fanga og er undir stjórn leyniþjónustunnar.

Þrátt fyrir að handtökur vestrænna ríkisborgara fái mikla athygli, eru þeir aðeins lítill hluti af þeim yfir 8.000 erlendu föngum sem haldið er í írönskum fangelsum. Af þessum fjölda eru um 95% frá Afganistan. Árið 2024 voru yfir 70 afganskir fangar teknir af lífi í Íran, sem er 300% aukning frá fyrra ári. Flestar þessara aftaka tengjast fíkniefnabrotum og fara fram í Qezel Hesar miðfangelsinu.

Írönsk stjórnvöld hafa reynt að semja við afgönsk yfirvöld um að leyfa föngum að afplána dóma í heimalandi sínu. Hins vegar hafa "veikir innviðir" og réttarkerfi sem írönsk yfirvöld telja ófullnægjandi, hindrað þessa áætlun. Auk Afgana eru einnig fangar frá Pakistan, Írak, Tyrklandi, Aserbaídsjan og Indlandi í írönskum fangelsum.

Handtaka Cecilíu Sala kom í kjölfar handtöku svissnesk-íranska verkfræðingsins Mohammad Abedini í Mílanó, sem var handtekinn að beiðni Bandaríkjanna fyrir meintan þátt í að útvega drónatækni til Írans. Þetta hefur leitt til vangaveltna um mögulegt fangaskipti milli Ítalíu og Írans. Ítalska ríkisstjórnin hefur krafist tafarlausrar lausnar Sala og hefur utanríkisráðherra Ítalíu, Antonio Tajani, fundað með móður Sala og unnið að lausn málsins.

Þrátt fyrir að handtökur vestrænna ríkisborgara fái mikla athygli, er mikilvægt að muna að þeir eru aðeins lítill hluti af þeim fjölda erlendra fanga sem haldið er í Íran. Stærstur hluti þeirra eru innflytjendur frá Afganistan sem oft verða fyrir harðri meðferð og jafnvel aftökum. Þetta vekur alvarlegar spurningar um mannréttindabrot og nauðsyn þess að alþjóðasamfélagið bregðist við til að vernda réttindi þessara einstaklinga

Heimild: https://www.asianews.it/news-en/Cecilia-Sala-and-the-thousands-of-forgotten-foreigners-in-Iranian-prisons-62218.html

Eldsvoðinn á Sævarhöfða: Brýnt að bæta aðstæður hjólhýsabúa

Eldsvoðinn sem braust út í hjólhýsabyggðinni á Sævarhöfða í fyrrinótt hefur skilið samfélagið þar eftir í áfalli. Samkvæmt frétt RÚV voru það aðstæður á svæðinu sem urðu til þess að eldurinn breiddist út. Hann kviknaði í einu hjólhýsinu, lagði yfir í húsbíl sem eyðilagðist og stórskemmdi hið þriðja. Sem betur fer björguðust íbúar, en tjón varð á eigum þeirra og tilfinningaleg áhrif atviksins eru mikil.

Atburðurinn undirstrikar nauðsyn þess að endurskoða öryggi hjólhýsabyggða og grípa til viðeigandi ráðstafana. Fyrst og fremst þarf að tryggja að nægilegt bil sé milli hjólhýsa, svo að draga megi úr líkum á að eldur breiðist út. Þétt uppröðun hjólhýsanna á Sævarhöfða gerði að verkum að eldurinn gat breiðst út með slíkum hraða.

Einnig þyrfti að taka til athugunar að koma upp jarðvegsmönum á hjólhýsasvæðum. Slíkar manir eru ekki dýrar eða flóknar í hönnun eða útfærslu og þær myndu ekki aðeins draga úr hættu á útbreiðslu elds heldur veita íbúum aukna vernd gegn veðri og bæta næði. Auk þessa þarf að vinna að því eins og kostur er að íbúar hjólhýsabyggða hafi fullnægjandi eldvarnabúnað, svo sem reyk- gas- og kolmónoxíðskynjara, eldvarnarteppi og slökkvitæki. Regluleg fræðsla um eldvarnir og neyðaráætlanir myndu einnig skipta miklu.

Að búa í hjólhýsum er raunveruleiki margra, hvort sem það er val á einfaldari lífsstíl eða neyðarlausn vegna húsnæðisskorts. Reykjavíkurborg og önnur sveitarfélög bera ábyrgð á því að tryggja öryggi allra íbúa, óháð búsetuformi. Hjólhýsabyggðir mega ekki fá síðri metnað í skipulagi sveitarfélaga en þann sem lagður er í að þjóna öflugum fjárfestum og framkvæmdaaðilum. 

https://www.ruv.is/frettir/innlent/2025-01-08-slaemar-adstaedur-hafi-valdid-hve-hratt-eldurinn-breiddist-ut-432551

Hagkvæmari og öruggari framtíð í útvarpssendingum

Ríkisútvarpið (RÚV) hefur nú þegar hætt langbylgjusendingum og treystir á FM-kerfið fyrir öryggisútsendingar. Fyrir þá sem búa á afskekktum svæðum hefur RÚV jafnframt mælt með lausnum eins og Starlink, sem byggir á gervihnattatengingu. Þó þessar ákvarðanir virðist byggðar á sparnaði og uppfærslu á eldri kerfum, ætti að kanna betur stafrænar útvarpslausnir eins og Digital Radio Mondiale (DRM), sem bjóða upp á bæði hagkvæmni og meiri áreiðanleika. Með DRM er einnig hægt að senda sérstök neyðarboð, eitthvað sem FM og gervihnattalausnir geta ekki veitt með sama öryggi. Með færri sendum, minni viðhaldsþörf og minni orkunotkun gæti RÚV sparað stórfé árlega.

FM-dreifikerfið samanstendur af yfir 230 sendum um land allt, sem tryggir góða þjónustu í þéttbýli. En í dreifbýli og á afskekktum svæðum er oft erfitt að tryggja viðunandi móttöku. Þetta ásamt fjölda FM sendanna kallar á mikið eftirlit, viðhaldsvinnu og mikla orkunotkun með tilheyrandi rekstrarkostnaði. Þrátt fyrir þessa viðleitni eru svæði þar sem FM næst ekki.

RÚV hefur vísað til Starlink sem valkosts fyrir þá sem ekki ná FM merkinu. Starlink, sem er gervihnattanettenging, krefst dýrs búnaðar og áskriftar. Lausnin er háð stöðugu rafmagni, sem getur brugðist í neyðartilvikum eins og óveðrum eða rafmagnsleysi. Þetta skapar aukinn kostnað fyrir notendur og dregur úr aðgengi fyrir þá sem þurfa hugsanlega mest á þjónustunni að halda.

Með DRM30 sem byggir á stafrænni dreifingu á langbylgju eða miðbylgju væri hægt að reka útvarpsdreifingu með 2–4 sendum, sem næði til alls landsins. Þetta myndi leiða til mikils sparnaðar í viðhaldi og orkunotkun. Auk þess gætu þéttbýlissvæði notið góðs af DRM sendingu á hærri tíðni, svokölluðu DRM+ sem býður upp á betri hljóðgæði og þjónustu.

DRM er ekki háð nettengingu eða áskriftarþjónustu. Í stað þess er það sjálfbært kerfi sem getur tryggt útvarpsdreifingu óháð truflunum á netsambandi. Innbyggt neyðarviðvörunarkerfi DRM (EWF) tryggir að útvarpstæki taki sjálfkrafa á móti neyðarboðskap, jafnvel þótt á þeim sé slökkt eða stillt á aðra rás. Slík viðvörun getur innihaldið hljóð, texta og jafnvel myndrænar leiðbeiningar.

DRM-útvarpstæki eru fáanleg á hagkvæmu verði, t.d. á AliExpress. Það þarf ekki áskrift, og notendur geta einfaldlega keypt tækið einu sinni eins og hefðbundin útvarpstæki. DRM-tæki fyrir bíla eru einnig fáanleg. Indverski bílamarkaðurinn hefur t.d. innleitt stafrænt útvarp á tiltölulega skömmum tíma, með yfir 6 milljónir nýrra bíla búna DRM stafrænum útvarpsmóttakara í lok síðasta árs. Þetta væri að líkindum hægt að framkvæma hérlendis með góðum undirbúningi. 

DRM er framtíðin í útvarpsdreifingu fyrir Ísland. Með hagkvæmni, sjálfbærni og innbyggðu neyðarviðvörunarkerfi bætir það öryggi og þjónustu RÚV við landsmenn. Þó FM/Starlink sé áhugaverð lausn, hentar hún ekki vegna kostnaðar, viðhaldsþarfar og óáreiðanleika í neyðartilvikum.

Til að tryggja farsæla yfirfærslu ætti RÚV að innleiða DRM með upplýsingaherferð, stuðningi við notendur og samhliða útsendingum í einhver ár til að aðlaga almenning að breytingunni. Með þessari nálgun myndi RÚV ekki aðeins spara peninga heldur einnig styrkja hlutverk sitt sem almannavarnamiðill fyrir íslenska þjóð.

Erindi sent inn á Samráðsgátt: https://island.is/samradsgatt/mal/3886

Þróun heimsmyndar – Ný sýn á raunveruleikann í ljósi skammtaflækju

Skammtaflækja (e. quantum entanglement), eitt af meginfyrirbærum skammtafræðinnar, hefur breytt þeirri heimsmynd sem mótaðist á grundvelli klassískrar eðlisfræði. Í einföldu máli felst skammtaflækja í því að tvær (eða fleiri) skammtaagnir (quantum particles) geta myndað samstæðu sem samtvinnar eiginleika þeirra, sama hversu langt er milli agnanna. Það sem raunverulega gerist og hefur verið mælt, er að mæling á ástandi einnar samtvinnaðrar agnar virðist ákvarða niðurstöðuna fyrir hina ögnina, óháð fjarlægðinni á milli þeirra. Þetta ferli virðist gerast samstundis og brýtur þannig í bága við hefðbundna hugmynd um staðbundna áhrifavalda (local causality).

Hugtakið skammtaflækja hefur djúpstæðar heimspekilegar og tilvistarlegar afleiðingar sem hafa áhrif langt út fyrir svið eðlisfræðinnar. Hin klassíska heimsmynd, mótuð af lögmálum Newtons, byggðist á hugmyndinni um aðgreinda og sjálfstæða hluti í rýminu. Skammtaflækja kollvarpar þessari hugsun með því að benda á innbyggð tengsl í raunveruleikanum sem hefðbundin eðlisfræði getur ekki útskýrt.

Ein af þekktustu ráðgátum skammtaflækju er hraðinn á áhrifum milli samtvinnaðra agna, sem virðist brjóta gegn því lögmáli að ekkert geti farið hraðar en ljósið. Albert Einstein kallaði þetta „sérkennilega fjarlæga verkun“ (á ensku: “spooky action at a distance”) og var lengi efins um raunverulega tilvist fyrirbærisins. Í dag hafa mælingar á skammtaflækju hins vegar sannað að um raunverulegt fyrirbæri sé að ræða. Ein fremsta sönnunin fyrir þessu kemur úr tilraunum sem byggja á svokölluðum Bell-ójöfnum. Þær sýna að hefðbundnar kenningar, geta ekki útskýrt niðurstöðurnar. Tilraunir frá 20. öld, eins og Aspect-tilraunin árið 1981, og nýlegar endurbætur hennar hafa styrkt þessar niðurstöður.

Tæknilega séð hefur skammtaflækja opnað áður óþekkt svið. Með því að samtvinna skammtabita (e.qubit/quantum bit) í flæktu ástandi er hægt að framkvæma reikninga margfalt hraðar en með hefðbundnum tölvum. Þetta hefur leitt til byltingar í tækni þar sem flækjan gerir bæði útreikninga og gagnamiðlun öruggari og skilvirkari.

Hin heimspekilegu áhrif skammtaflækju á heimsmynd nútímans eru djúpstæð. Þegar skammtafræðin var fyrst kynnt á fyrri hluta 20. aldar var hún flestum óskiljanleg. Í dag hefur þekkingin orðið aðgengilegri, og ratað inn í almenna umræðu. Fyrir marga vekur hugmyndin um samtengingu agna spurningar um hvort allt í alheiminum sé tengt á einhvern hátt. Hugmyndir um einingu ósýnilegrar heildar sem er innbyggð í raunveruleikann er að því er virðist ekki mögulegt að rannsaka með hefðbundnum vísindarannsóknum. 

Þessi þróun hefur einnig vakið spurningar um samband okkar við náttúruna og möguleg tengsl milli allra hluta alheimsins. Sumir hafa sett fram vangaveltur um hvort skammtaflækja gæti opnað dyr að nýjum skilningi á raunveruleikanum, þar sem eðli tengsla og samtengingar væri sett í forgrunn. Slíkar hugmyndir, hafa orðið umfjöllunarefni í heimspeki og andlegum umræðum, þó þær séu ekki studdar beinum vísindalegum sönnunum. Hér eru nokkur dæmi:

David Bohm, eðlisfræðingur og heimspekingur (1917-1992), þróaði tilvísunarhugsun sína (implicate order), þar sem hann lagði til að alheimurinn væri samtengdur á dýpra stigi en skynsemi okkar sýnir. Hann sá skammtaflækju sem vísbendingu um undirliggjandi tengsl milli allra hluta. Í bók sinni Wholeness and the Implicate Order (1980) lýsir hann þessum tengslum og tengir þau við djúpstæðar hugmyndir um einingu alheimsins.

Henry Stapp er eðlisfræðingur sem hefur unnið með kenningar um skammtafræði og meðvitund. Hann hefur haldið því fram að skammtaflækja geti tengst því hvernig hugur og efni eru samtengd, sérstaklega með tilliti til þess hvernig ákvarðanir og mælingar virðast hafa áhrif á skammtaástand.

Erwin Schrödinger (1887-1961), einn af brautryðjendum skammtafræðinnar, sagði í ritum sínum að skammtaflækja sýndi að „heildin“ væri grundvallaratriði í skammtaheiminum og að við gætum ekki skilið hana út frá einstökum hlutum. Hann hélt því fram að tengsl skammtaagna bentu til þess að við þyrftum að hugsa á nýjan hátt um samband hluta og heildar.

Í bók sinni The Tao of Physics (1975) tengir Fritjof Capra skammtafræði, þar á meðal skammtaflækju, við hugmyndir úr austrænum heimspekihefðum, eins og taóisma og búddisma. Hann heldur því fram að skammtafræðin bendi til einingar alheimsins sem sé í samræmi við fornar andlegar kenningar.

Eðlisfræðingurinn Nick Herbert hefur skrifað um skammtaflækju í samhengi við hugmyndir um skynjun og meðvitund. Í bók sinni Quantum Reality: Beyond the New Physics (1985) skoðar hann hvernig skammtaflækja gæti verið lykillinn að skilningi á eðli meðvitundar og samtengingar.

Þetta sýnir svo ekki verður um villst að skammtaflækja hefur opnað dyr að nýjum möguleikum til að skilja heiminn – ekki aðeins í gegnum lögmál eðlisfræðinnar, heldur einnig með því að vekja grundvallarspurningar um tengslin á milli hluta og heilda, orsaka og afleiðinga. Fyrirbærið skorar á hin klassísku mörk milli hins efnislega og hins óefnislega og krefst þess að við endurhugsum grunnforsendur okkar um veruleikann sjálfan. Í stað einangraðra eininga blasir við framtíðarsýn þar sem samtenging og heildrænni sýn eru í forgrunni – þar sem það að skilja heiminn þýðir jafnframt að skilja hvernig allt í honum er óaðskiljanlega samtengt. Á þann hátt neyðir skammtaflækjan okkur til að takast á við þann möguleika að hinn efnislegi heimur sé aðeins hluti af stærri, órjúfanlegri veruleika sem enn bíður dýpri skilnings.

Þróun heimsmyndar: Frá eilífð til upphafs

Frá örófi alda hefur mannkynið velt því fyrir sér hvernig alheimurinn varð til og leitað svara við spurningum um tilurð hans. Í trúarlegum hefðum er gjarnan gert ráð fyrir ákveðnu upphafi, þar sem skapandi afl eða guðlegur máttur myndar heiminn úr engu. Þessar helgisögur hafa gegnt mikilvægu hlutverki við að veita tilgang og samhengi í menningarheimum. Á sama tíma hafa vísindi leitað leiða til að útskýra tilurð alheimsins með athugunum og rökfræði, oft með niðurstöðum sem virðast stangast á við trúarlegar sköpunarsögur. Í dag má hins vegar greina áhugaverða nálgun þar sem vísindi og trú virðast stefna saman í sameiginlega sýn á upphafið.

Kenningin um Miklahvell er ein af hornsteinum nútímavísinda og lýsir þeirri hugmynd að alheimurinn hafi byrjað í óendanlega þéttu og heitu ástandi fyrir um 13,8 milljörðum ára. Kenningin byggir á athugunum á rauðvikinu í ljósi fjarlægra stjarna og á greiningu á örbylgjukliðnum, sem er „eftirhljómur“ frá upphafi alheimsins. Þegar kenningin var fyrst sett fram á fyrri hluta 20. aldar, stóð hún í andstöðu við þá viðteknu vísindaskoðun að alheimurinn væri eilífur og óbreytilegur. Þrátt fyrir upprunalega andstöðu hefur kenningin nú fengið víðtæka viðurkenningu og er talin lykilskýring á uppruna alheimsins.

Það var belgíski rómversk-kaþólski presturinn og vísindamaðurinn Georges Lemaître, sem fyrst lagði fram grundvallarhugmyndina að baki Miklahvelli árið 1927. Lemaître byggði á jöfnum almennu afstæðiskenningar Einsteins og sýndi fram á að ef alheimurinn væri að þenjast út – eins og Edwin Hubble síðar staðfesti með athugunum sínum – þyrfti hann að hafa byrjað í óskiljanlega þéttum upphafspunkti. Hugmynd hans um „frum-atómið“ eða „frumkorn heimsins“ lagði grunninn að því sem við í dag köllum Miklahvell. Það sem gerir framlag Lemaîtres sérstaklega áhugavert er hvernig hann sameinaði vísindalega rannsókn sína og trúarlega sýn. Hann leit ekki á vísindalega þekkingu sem andstæðu trúarinnar, heldur sem leið til að skilja alheiminn sem guðlegt sköpunarverk.

Á öldum áður var mikið rætt um hvort heimurinn hefði yfirleitt átt sér upphaf eða hvort hann hefði alltaf verið til. Í þessum efnum stóð hefðbundin sköpunartrú oft í andstöðu við heimspekikenningar, eins og þær frá Aristótelesi, sem hélt því fram að heimurinn væri eilífur. Með þróun vísindanna varð sú skoðun ríkjandi að heimurinn væri eilífur, þar til uppgötvanir á borð við útþenslu alheimsins komu fram og leiddu til þess að vísindin snéru aftur að hugmyndinni um upphaf. Nú, þegar kenningin um Miklahvell hefur verið staðfest sem líklegasta skýringin á uppruna alheimsins, virðist þessi hugmynd bjóða upp á möguleika á sátt milli trúarlegra og vísindalegra sjónarmiða.

Það sem gerir þessa sameiningu áhugaverða er ekki aðeins vísindaleg sönnun fyrir ákveðnu upphafi, heldur einnig viðurkenning á þeirri leyndardómsfullu tilfinningu sem bæði trú og vísindi geta veitt. Þau stinga saman nefjum í leitinni að uppruna og tilgangi, hvort sem um er að ræða guðdómlega sköpun eða náttúrulega ferla. Með þessari nálgun virðast vísindi og trú vera að sameinast í nýrri heimsmynd þar sem þekking, undrun og tilgangur eru samþætt. Þetta er bæði áskorun og tækifæri til að öðlast dýpri skilning á alheiminum í heild sinni.

Þróun heimsmyndar: Hin mannlega fjölskylda

Erfðafræðirannsóknir hafa leitt í ljós að allar núlifandi manneskjur eiga sér sameiginlega kvenkyns og karlkyns forfeður, nefnda mítókondríal Evu og Y-litninga Adam. Mítókondríal Eva er sú kona sem allir erfa mítókondríal DNA frá í gegnum móður sína, en Y-litninga Adam er sá karl sem allir núlifandi karlar deila Y-litningi frá. Þau lifðu ekki endilega á sama tíma, en þessi uppgötvun staðfestir hvernig allar manneskjur tengjast í gegnum tvo sameiginlega forfeður.

Trúarlegar heimsmyndir hinna abrahamísku trúarbragða (kristindóms, gyðingdóms og islam) byggja á hugmyndinni um að mannkynið sé komið af einni konu og einum karli, nefndum Adam og Evu. Þessi hugmynd var almennt viðurkennd þar til þróunarkenning Darwins kom fram á 19. öld. Hún setti fram að mannkynið hefði þróast frá hópum sameiginlegra forvera og skoraði þannig á bókstaflegan skilning á trúarlegri sköpunarsögu. Í kjölfarið varð sú hugmynd, að mannkynið ætti sér upprunalega foreldra, oft talin einfeldningsleg eða röng innan vísindasamfélagsins og einnig utan þess.

Það var ekki fyrr en á síðustu áratugum, með framförum í erfðafræði og DNA-rannsóknum, að hugmyndin um sameiginlega forfeður fékk vísindalega stoð. Uppgötvanir um mítókondríal Evu og Y-litninga Adam sýndu fram á sameiginlegan uppruna mannkyns og endurvöktu á vísindalegan hátt að hluta til, að minnsta kosti þann skilning sem áður hafði eingöngu fengist með trú.

Þessi þekking undirstrikar hvernig mannkynið er hluti af einni sögu og einu genamengi. Hún færði hina vísindalegu og trúarlegu heimsmynd nær hvor annarri að nýju. Þó vísindin og trúin byggist á ólíkum grunni – vísindin á erfðafræði og þróun, trúin á opinberun og helgisögum trúarinnar – deila þau sameiginlegri sýn um tengingu allra manna.

Slík þekking getur stuðlað að aukinni samkennd og tilfinningu fyrir sameiginlegri ábyrgð, þar sem hún minnir okkur á að við erum öll hluti af sömu mannlegu fjölskyldu með órofa skyldur gagnvart hvoru öðru og framtíð okkar á jörðinni. Með því að viðurkenna sameiginlegan uppruna okkar má efla skilning á mikilvægi samstarfs í heimi þar sem framtíðin er sameiginlegt verkefni okkar allra, og þessi sameiginlega sýn trúar og vísinda ætti að efla siðferðisvitund og skilning á skyldum okkar, þar sem hugmyndin um frið, samkennd og ábyrgð verður ekki aðeins dýrmæt heldur einnig nauðsynleg.

Langbylgjan þagnar

Um nokkurra daga skeið hefur ekki heyrst nein sending frá langbylgjusendinum að Gufuskálum sem hefur sent út á 189 khz tíðni. Engin frétt þess efnis finnst á vef Rúv, þar eru allar fréttir um langbylgju ársgamlar eða eldri. Þetta er athyglisvert í ljósi þess að Ríkisútvarpið hefur byggt á þessari tækni frá upphafi. 

Við öryggishlutverkinu eiga að taka um 230 FM sendar dreifðir víðs vegar um landið. Það fyrirkomulag hefur samt þá annmarka að ná ekki sömu dreifingu útvarpsmerkisins um okkar fjöllótta land.

Nú hefur verið rætt um að bæta meiri fjármunum í öryggismál en gert hefur verið vegna ýmissa ógna. Í þessu tilliti er ekki hægt að horfa framhjá því að langbylgjan er án hliðstæðu þegar kemur að því að dreifa öryggisboðum. Langdrægni hennar verður ekki mætt á neinn sambærilegan hátt, hvorki með FM sendum né kerfum sem byggja á netsambandi. Raunar er ofurtrú nútímans á netsambandi byggð á sandi því það sýnir sig æ ofan í æ að á meðal þess fyrsta sem fer þegar vá ber að dyrum er einmitt netsamband með öllum sínum þægilegheitum, hvort sem þau heita 4G, 5G eða GSM.  

Sú leið hefur því miður ekki verið farin að uppfæra langbylgjumerkið í stafrænar útsendingar, sem eru með þeim hætti að hægt er að nýta gömlu sendana áfram en með minni orkuþörf. Sérstaklega er þetta miður því í dag er fáanlegt sérhannað kerfi fyrir langdrægni og neyðarboð á langbylgju eða miðbylgju svokallað DRM. 

Framburður gervigreindar og íslenskan: Tækifæri til breytinga?

Nú þegar framburður gervigreindar stefnir óðfluga í að verða svo góður að litið verði til hans sem fyrirmyndar, er ekki úr vegi að staldra við. Það er vert að skoða þá möguleika sem þetta býður upp á, til dæmis að einfalda og leiðrétta atriði sem samkomulag gæti náðst um að laga. Dæmi um það er "kv"-hljóðbreyting þar sem skrifað er "hv". Með "kv"-hljóðbreytingunni verður ekki bara "hvar" og "hvenær" að "kvar" og "kvenær" heldur verða "hvalir" að "kvalir", "hveiti" að "kveiti" og "hvalaskoðun" að "kvalaskoðun"! Fyrir utan það að valda misskilningi í samskiptum geta svona hljóðbreytingar mjög líklega valdið erfiðleikum hjá fólki sem er að læra íslensku. 

Sú hugmynd að búa til staðlaðan framburð þekkist hjá nágrannaþjóðum okkar, bæði í Danmörku og í Bretlandi, þar sem "Received Pronunciation" (RP) er formlegasta útgáfa af ensku og gjarnan kölluð "The Queen´s English" eða "BBC English". Hún hefur verið notuð sem staðall í mörgum kerfum sem byggja á samræmdum framburði. Í Danmörku er til ákveðin samsvörun við Received Pronunciation (RP), sem kallast oft "Standard Danish" eða á dönsku rigsdansk ("ríkisdanska"). Rigsdansk vísar til málfars sem almennt er talið hlutlausasta eða formlegasta afbrigði danskrar tungu og er gjarnan notað í opinberum tilgangi, fjölmiðlum og kennslu. 

Á íslandi hefur ekki verið innleiddur neinn einn staðall, og framburður hefur alltaf leyft ákveðna fjölbreytni. Þrátt fyrir það hafa ýmsir haft þá tilfinningu að til sé „ríkismál“ eða „útvarpsmál“ sem tengist fréttaþulum og opinberum ræðum. Íslenskan hefur þó almennt verið opnari fyrir fjölbreyttum framburði en mörg önnur tungumál, líklega vegna þess hve lítill munur er á framburði eftir landsvæðum.

Þó staðan sé þessi í dag, þá hefur verið reynt að koma á samræmdum íslenskum framburði. Fyrir nokkrum árum hlustaði ég á útvarpsþátt þar sem sagt var frá verkefni sem fólst í því að fjármagna för nokkurra leikara til London, þar sem þeir lásu samræmdan framburð inn á hljómplötur. Þetta var líklega á 6. áratugnum. Þetta framtak fjaraði þó út að mestu, þó áhrifa þess hafi mögulega gætt innan leikarastéttarinnar. Ekki þarf annað en hlusta á hljómplötuna Dýrin í Hálsaskógi sem tekin er upp árið 1967 til að sannfærast um það. Á henni má heyra úrvalsframburð leikaranna Árna Tryggvasonar, Bessa Bjarnasonar, Baldvins Halldórssonar, Nínu Sveinsdóttur, Jóns Sigurbjörnssonar, Emilíönu Jónasdóttur, Ævars Kvaran, Gísla Alfreðssonar, Klemensar Jónssonar, Lárusar Ingólfssonar, Önnu Guðmundsdóttur og Margrétar Guðmundsdóttur. Athyglisvert er að enginn þeirra notar "kv"-framburð. Allir viðhalda góðum "hv"-framburði, þó heyrist hjá einhverjum að þessi framburður sé þeim ekki eðlislægur, sem gæti bent til að hann hafi verið tileinkaður með æfingu fremur en lærður frá barnæsku. 

Ástæður þess að þetta átak fjaraði út er að líkindum að finna í hinu pólitíska landslagi en töluverðan styrk og samstöðu þarf til að koma á einhverju í líkingu við þetta. Á síðari hluta 20. aldar varð áhersla á þjóðlega þætti að pólitísku feimnismáli að líkindum vegna áhrifa frá Seinni heimsstyrjöld. Það hefur líka verið viðkvæmt mál að skilgreina einhvern einn landshlutaframburð þannig að hann stæði framar öðrum og höfuðborgin var enn það ung að þar hafði ekki myndast sterkt málsvæði eins og hafði gerst í borgum erlendis. 

En þegar um er að ræða rödd vélræns talgervis þá er í raun ekki verið að mismuna neinum ef forsendurnar sem lagðar til grundvallar eru að skýra málið og lagfæra atriði sem bæði geta torveldað nám í íslensku og geta þar að auki valdið misskilningi milli þeirra sem færir eru í tungumálinu. 

 

 

Yfirburðir Digital Radio Mondiale (DRM) yfir hefðbundið FM-útvarp

Digital Radio Mondiale (DRM) er fjölhæfur stafrænn staðall sem hefur marga kosti umfram hefðbundið FM-útvarp. Hann býður upp á betri hljóðgæði og aukna fjölbreytni í þjónustu, sem gerir hann að kjörnum valkosti fyrir nútíma útsendingar. 

Staðallinn skiptist í DRM og DRM+. Munurinn felst í því tíðnisviði og notkunarmöguleikum sem hvor tækni er hönnuð fyrir:

DRM

• Er hannaður fyrir AM tíðnisviðin (Langbylgju, Miðbylgju og Stuttbylgju).
• DRM á langdrægnisviðinu nýtir AM- og SW-tíðnir til að ná til víðáttumikilla svæða. Þetta er sérstaklega gagnlegt fyrir dreifbýli eða alþjóðlegar útsendingar þar sem langdrægni er nauðsynleg til að ná til margra hlustenda og getur þjónað stórum svæðum með góðri orkunýtingu. 

DRM+

• Er hannaður fyrir FM tíðnisviðið (Band II) og býður upp á stafræna útvarpssendingu innan hefðbundinna FM tíðna.
• Með DRM+ nást hljóðgæði á FM-tíðnisviðinu, sem jafnast á við stafrænar tónlistarþjónustur. Þetta tryggir að hlustendur fá tært stereo hljóð án suðs eða truflana, ólíkt hefðbundnu FM-kerfi.
• Hefur svipaða eiginleika og DRM, s.s. neyðarvirkni en er sérstaklega sniðinn fyrir svæði þar sem FM er nú þegar í notkun.

FM-kerfið (Frequency Modulation) sem RÚV byggir núverandi öryggiskerfi sitt á, er hliðrænt (analog) útvarpskerfi. Það hefur verið í notkun síðan á fjórða áratugnum (erlendis) og byggir á því að breyta tíðni burðarbylgjunnar (carrier wave) í samræmi við hljóðmerkið. Þessi hliðræna tækni hefur þann kost að skila góðum hljóðgæðum innan skamms radíuss frá sendinum, en er háð truflunum og hefur takmarkaðan rásafjölda miðað við stafrænar útvarpslausnir eins og DAB+ eða DRM.

DRM gerir kleift að senda margar rásir á einni tíðni og birta upplýsingar eins og texta og myndir á skjáum tækja. Þessi eiginleiki gerir útsendingar meira upplýsandi og skemmtilegri fyrir hlustendur. Neyðarvirkni DRM (Emergency Warning Functionality, EWF) býður upp á neyðarboð á textaformi. Að auki notar DRM minni orku en FM, sem gerir útsendingar umhverfisvænni og hagkvæmari til langs tíma litið. Með þessum eiginleikum sameinar DRM gott hljóð og langdrægni.

Norðurlöndin hafa einbeitt sér að DAB+ tækni í stað DRM eða DRM+ fyrir stafræna útvarpsuppbyggingu. Í Noregi hefur verið lögð áhersla á að úrelda FM-kerfið og skipta yfir í DAB+ fyrir landsútvarp. Á sama tíma hafa Svíþjóð og Danmörk einnig haldið sig við DAB+ sem sína aðalstafrænu útvarpstækni.

Áhersla þessara landa á DAB+ er m.a. vegna þess að hún býður upp á fjölbreyttari rásir og notkunargildi á þéttbýlum svæðum. DRM hefur hins vegar verið vinsælt í öðrum löndum fyrir langdrægni og einstaka eiginleika eins og álagsstýringu og neyðarviðvaranir, sem gæti mögulega haft notagildi á afskekktari svæðum í norðurhluta Skandinavíu.

Val á milli þessara kerfa ræðst af landfræðilegum og markaðstengdum þáttum.

 

Húsnæðisáætlanir sem gleyma fólkinu

„Það er verið að byggja rangar íbúðir. Við erum ekki að byggja fyrir íbúðamarkaðinn, við erum að byggja fyrir fjárfestingamarkaðinn,“ segir Finnbjörn A. Hermannsson, forseti Alþýðusambands Íslands. Þarna hittir Finnbjörn naglann á höfuðið. En hvernig getur þetta gerst, þrátt fyrir að sveitarfélög séu skylduð til að gera húsnæðisáætlun?

Í reglugerð um húsnæðisáætlun segir:

„Sveitarfélög skulu gera húsnæðisáætlun til tíu ára í senn og skal hún staðfest af sveitarstjórn. Skal hún byggja á greiningum um þörf fyrir íbúðarhúsnæði í sveitarfélaginu með tilliti til mismunandi búsetuforma. Við greininguna skal m.a. skoða framboð og eftirspurn eftir mismunandi búsetuformum og hvort jafnvægi ríki á húsnæðismarkaði. Þá skal meta þörf fyrir húsnæði til að mæta þörfum einstakra hópa, s.s. fatlaðs fólks, aldraðra, tekju- og eignaminni og námsmanna, auk húsnæðisþarfar á almennum markaði.“

Það verður ekki fram hjá því litið að skipulagsvaldið er í höndum sveitarfélaganna. Stjórnendur þeirra hafa völd til að beita skipulagsvaldinu í þágu tekjulægri hópa. Þetta er vel framkvæmanlegt, jafnvel í landlitlum sveitarfélögum, þar sem hægt er að beina skipulagsumsóknum landeigenda í þær áttir sem henta samfélaginu best.

Hins vegar væri líklega skynsamlegt að styrkja löggjöfina á þessu sviði. Skýrari lagasetning gæti veitt sveitarstjórnarmönnum þann stuðning sem þeir þurfa hugsanlega á að halda í samskiptum við fjárfesta, sem oft hafa eigin hagsmuni í forgrunni.

 

„Það er verið að byggja rangar íbúðir“