Staða íslenskunnar: Tími til aðgerða er runninn upp!

Margvísleg teikn eru á lofti um að staða íslensku sé að veikjast, ekki síst í höfuðborginni þar sem alþjóðavæðingin verður sífellt sýnilegri. Nú er svo komið að sumt starfsfólk verslunar og þjónustu hérlendis getur ekki og reynir heldur ekki að tjá sig á íslensku.

Í Íslenskri málstefnu 2021-2030 er sérstaklega tekið á þessu áhyggjuefni og á bls. 40 segir:

„Talin var ástæða til að spyrna við fæti svo íslenska missti ekki svið eða umdæmi yfir til ensku og annarra erlendra mála. Á undanförnum árum hafa áhrif þessa verið skýrust í tengslum við mikla uppbyggingu í ferðaþjónustu og aukna aðsókn erlendra ferðamanna. Til að bregðast við þessari þróun og rétta hlut íslensku er ekki rétt að feta veg boða og banna. Finna þarf jákvæðar leiðir til úrbóta og hvetja fyrirtæki og styðja eftir föngum til þess að fylgja málstefnu sem tryggir stöðu íslensku á öllum sviðum atvinnulífsins.“

Sú þróun að vinnuveitendur taki ekki ábyrgð á að starfsfólk þeirra sé ófært að tjá sig á íslensku, kemur ekki á óvart í ljósi alþjóðavæðingarinnar. Íslenska málstefnan hvetur í þessu sambandi til jákvæðrar nálgunar og stuðnings við fyrirtæki. En vísbendingar eru um að sú aðferðafræði beri ekki nægan árangur.

Að ráða starfsfólk sem ekki getur tjáð sig á lögboðnu samskiptamáli landsins, íslenskunni, til þjónustu við almenning, er sérkennilegt, en í raun og veru skiljanlegt í ljósi þess að afleiðingar fyrir vinnuveitandann eru engar. Því þyrfti að styrkja málstefnuna, hugsanlega með lagabreytingu ef nauðsyn krefur.

Vinnuveitandi sem ræður starfsfólk sem talar erlent tungumál ætti að bera einhverja ábyrgð á því að hjálpa því til að læra íslensku. Fyrir 30 árum var það heilmikið mál en í dag, með tilkomu tölvu- og fjarskiptatækni, ætti að vera hægt að finna ráð til að koma því við.

Algengt er t.d. að fólk æfi sig í tungumálum með tungumálaöppum og nú hefur gervigreindin bæst við verkfærakistu þeirra sem vilja kenna eða læra tungumál. Vinnuveitendur búa því við gerbreyttar aðstæður frá því sem áður var og ættu að geta gefið starfsfólki leyfi til að æfa sig á vinnutíma þangað til viðkomandi væri kominn með nægilega færni til að halda uppi samskiptum á íslensku.

Endurbirtur en lítillega breyttur pistill frá 16.11.2024: https://ragnargeir.blog.is/blog/ragnargeir/entry/2307944

Íslendingar eftirbátar Eista

Þjóðhátíðardagur Írlands 17. mars

Patreksdagur, eða St. Patrick’s Day, er þjóðhátíðardagur Írlands og einn af þekktustu hátíðisdögum í heimi. Hinn 17. mars árlega, fagnar írska þjóðin arfleifð sinni og minningu um heilagan Patrek, sem boðaði kristni á Írlandi á 5. öld. Þó að dagurinn sé að uppruna trúarlegur, hefur hann í dag þróast í að vera stórhátíð þar sem allir, óháð trú eða uppruna, geta tekið þátt í gleðinni.

Þjóðhátíðardagur Írlands er haldinn hátíðlegur bæði á Írlandi og um allan heim. Í Dublin fyllast göturnar af skrúðgöngum, lifandi tónlist og grænum skreytingum, en einnig eru hátíðahöld í borgum eins og New York, Chicago og Sydney, þar sem írskir innflytjendur hafa sett mark sitt á samfélögin. Ein af þekktustu hefðum dagsins er að klæðast grænum fötum og bera þríblaða smára, sem á að tengjast heilögum Patrek og kristniboði hans á Írlandi.

Í Bandaríkjunum hefur St. Patrick’s Day öðlast einstaka stöðu og er þar jafnvel haldið upp á daginn með því að lita Chicago-ána græna og skipuleggja göngur. Fjöldi fólks kemur saman til að njóta írsks matar og drykkja, en einnig er algengt að fjölskyldur haldi samkomur þar sem írsk menning er heiðruð.

Þó að Patreksdagur sé mest tengdur Írlandi, eru hátíðahöld dagsins orðin hluti af alþjóðlegri menningu. Það er dagur sem fagnar samheldni, gleði og írskri arfleifð, óháð því hvort fólk á írskar ættir að rekja eða ekki. Dagurinn minnir okkur á mikilvægi þess að standa saman, gleðjast og njóta lífsins með öðrum.

Við þetta tækifæri langar mig að óska öllum Írum til hamingju með þjóðhátíðardaginn!

Sjá nánar hér: [Tengill]

 

Þróun heimsmyndar: Skammtafræðin ögrar skilningi á tíma og rúmi

Skammtafræðin hefur leitt af sér marga undarlega og djúpstæða eiginleika náttúrunnar sem stangast á við hefðbundna skynsemi. Einn af þeim er áhrif athugunar á niðurstöður mælinga. Þetta hugtak hefur lengi verið umfjöllunarefni vísindamanna og heimspekinga, þar sem það vekur spurningar um hlutverk meðvitundar og eðli raunveruleikans. Í þessum pistli verður farið yfir hvernig mælingar geta haft áhrif á niðurstöður í skammtafræði, hvernig þetta birtist í tilraunum, og hvaða heimspekilegar afleiðingar þetta hefur.

Ein af þekktustu tilraununum sem sýnir hvernig athugun hefur áhrif á niðurstöður er tvöfalda raufartilraunin. Í hefðbundinni útgáfu er ljósi eða rafeindum skotið í gegnum tvær raufar og skráðar á skjá að aftan. Ef engin mæling er gerð á því hvaða rauf eindin fór í gegnum, myndast bylgjumynstur sem bendir til þess að eindin hafi hegðað sér eins og bylgja og farið í gegnum báðar raufarnar samtímis. Ef mælitæki er hins vegar sett upp til að fylgjast með hvaða rauf eindin fer í gegnum, hverfur bylgjumynstrið og við sjáum agnamynstur – eins og eindin hefði aðeins farið í gegnum eina rauf í einu. Þetta bendir til þess að mælingin sjálf hafi áhrif á hegðun eindarinnar, sem virðist ákveða sig fyrir annaðhvort bylgju- eða agnahegðun eftir því hvort hún er mæld eða ekki.

Ein áhugaverð spurning í þessu sambandi er hvort hægt sé að kalla fram agnarhegðun bara með því að hafa mælitæki til staðar, jafnvel þó enginn skoði niðurstöðurnar. Rannsóknir benda til þess að það skipti ekki máli hvort mannleg meðvitund komi við sögu eða ekki – einungis það að mælitækið hafi skráð upplýsingar um eindina er nóg til að rjúfa bylgjueiginleika hennar. Í þeirri útgáfu tilraunarinnar sem nefnd hefur verið seinkuð valkostagreining "delayed choice quantum eraser" er mæling á ferli eindarinnar gerð eftir að hún hefur þegar farið í gegnum raufina. Ef mælingar eru framkvæmdar á þann hátt að hægt sé að ákvarða feril eindarinnar, hverfur bylgjumynstrið, en ef slíkar upplýsingar eru ekki tiltækar, heldur bylgjumynstrið áfram. Það virðist eins og eindirnar „viti“ hvort mælingin verði framkvæmd eða ekki og hegði sér í samræmi við það. Þetta gefur til kynna að hegðun þeirra sé óháð tíma, þar sem mæling virðist geta haft áhrif á það sem hefur gerst áður. 

Þetta þýðir að mælitækið sjálft, með því að skrá leið eindarinnar, veldur því að bylgjufall hennar „hrynur“ og agnamynstur birtist. Það er því ekki nauðsynlegt að nokkur skoði gögnin eftir á – skráningin ein og sér og tilvist mæligagnanna nægir til að framkalla breytinguna.

Tilraunir hafa verið framkvæmdar til að kanna hvort hægt sé að „afmá“ mælingaráhrifin með því að eyða upplýsingunum um leið eindarinnar eftir á. Þegar upplýsingarnar eru geymdar, birtist agnamynstur. Þegar upplýsingunum er eytt áður en hægt er að skoða þær, birtist bylgjumynstrið aftur. Þetta sýnir að aðgengi að upplýsingunum skiptir máli fyrir niðurstöðuna, ekki bara það hvort einhver manneskja athugar þær eða ekki.

Þetta er ótrúlega dularfull niðurstaða sem virðist benda til þess að mælingin sjálf skipti ekki öllu máli – heldur skiptir máli hvort upplýsingarnar séu raunverulega til staðar í raunheiminum eða ekki. Það er nánast eins og ögnin "viti" hvort upplýsingar um hegðun hennar séu aðgengilegar eða ekki. Á meðan upplýsingarnar eru tiltækar hefur hún hegðað sér eins og ögn - í fortíðinni - en þegar upplýsingunum er varanlega eytt hefur hún hegðað sér eins og bylgja - í fortíðinni. 

Ýmsar kenningar hafa verið settar fram um hvað valdi þessu. Ein nálgun telur að mæling sjálf ákvarði ástand eindarinnar, á meðan aðrar kenningar benda til þess að hrun bylgjufallsins sé raunverulegt eðlisfræðilegt ferli sem geti verið háð þáttum eins og þyngdarafli. Sumir telja að meðvitund gegni lykilhlutverki í mælingum og að raunveruleikinn mótist af athugun okkar. Önnur nálgun forðast hugmyndina um hrun bylgjufallsins með því að leggja til að allar mögulegar útkomur gerist samtímis í mismunandi veruleikum.

Þessar niðurstöður vekja heimspekilegar spurningar um eðli raunveruleikans. Ef það hvernig við mælum hefur bein áhrif á það sem við mælum, hvað þýðir það þá um eðli tilverunnar? Er raunveruleikinn „óskilgreindur“ þar til mæling er gerð? Eða er það einfaldlega svo að mælitæki hafa áhrif á það sem þau mæla, rétt eins og þegar við setjum hitamæli í vatn og hann breytir aðeins hitastiginu með nærveru sinni?

Margar þessara spurninga eru enn umdeildar og hafa hvorki fengið endanlegt svar frá eðlisfræðingum né heimspekingum. Skammtafræðin heldur áfram að ögra skilningi okkar á náttúrunni, en með tilraunum eins og tvöföldu raufartilrauninni er ljóst að mælingar spila lykilhlutverk í því hvernig raunveruleikinn virðist birtast okkur.

Skammtafræðin ögrar því skilningi okkar á raunveruleikanum á a.m.k. tvennan hátt. Annars vegar sýnir skammtaflækja/fasaflétta (quantum entanglement) að tengsl milli agna geti verið óháð fjarlægð, sem brýtur gegn hefðbundnum hugmyndum um rúm (rými). Hins vegar sýnir tvöfalda raufartilraunin, sérstaklega í útgáfum með seinkaðri valkostagreiningu (delayed choice quantum eraser), að mæling í nútíð getur ákvarðað hvernig eind hefur hegðað sér í fortíð. Þetta bendir til þess að atburðir í skammtaheiminum séu ekki endilega bundnir við línulegt orsakasamhengi í tíma.

Saman gefa þessir eiginleikar til kynna að bæði rými og tími séu ekki eins skýrt afmörkuð og við höfum vanist í klassískri eðlisfræði. Þeir varpa fram stórum spurningum um hvort raunveruleikinn sé fastmótaður áður en mæling er gerð, eða hvort hann sé einhvers konar opið kerfi þar sem upplýsingar og athuganir hafa áhrif á það sem við köllum fortíð.

 

Frans páfi: Tólf ár af hógværð, umbótum og kærleiksríku forystuhlutverki

Frans páfi, fæddur Jorge Mario Bergoglio árið 1936 í Buenos Aires, Argentínu, var kjörinn páfi hinn 13. mars 2013. Hann er fyrsti páfinn frá Suður-Ameríku og sá fyrsti úr Jesúítareglunni til að gegna þessu æðsta embætti Kaþólsku kirkjunnar. Frá upphafi embættistíðar sinnar hefur Frans páfi lagt mikla áherslu á hógværð, einfaldleika og nánd við almenning, sem hefur endurspeglast í verkum hans og boðskap.

Eitt helsta stef Frans páfa hefur verið baráttan gegn fátækt og félagslegu óréttlæti. Hann hefur ítrekað hvatt kirkjuna til að vera "fátæk fyrir fátæka" og lagt áherslu á mikilvægi þess að ná til jaðarsettra hópa samfélagsins. Frans páfi hefur gagnrýnt neysluhyggju og óheftan kapítalisma og kallað eftir efnahagskerfi sem þjónar öllum, ekki aðeins fáum útvöldum. Hann hefur einnig hvatt til aukinnar samkenndar og samstöðu með þeim sem minna mega sín, bæði innan kirkjunnar og í samfélaginu almennt.

Árið 2015 gaf Frans páfi út ritið "Laudato Si", þar sem hann fjallar um umhverfismál og kallar eftir alþjóðlegri samstöðu í baráttunni gegn loftslagsbreytingum. Hann leggur áherslu á að verndun jarðarinnar sé siðferðileg skylda og tengir umhverfisvernd við félagslegt réttlæti, þar sem þeir fátækustu verða oft fyrir mestum áhrifum af umhverfisvanda. Þessi boðskapur hefur haft mikil áhrif á alþjóðlega umræðu um umhverfismál og hvatt trúarlega sem og veraldlega leiðtoga til aðgerða.

Frans páfi hefur lagt mikla áherslu á samráð innan kirkjunnar, sem felur í sér þátttöku alls kirkjufólks í ákvarðanatöku. Í föstuboðskap sínum árið 2023 tengdi hann föstuna við samráðið og sagði: "Föstuleiðangur okkar er samráðsferli þar sem við erum á sömu vegferð, sem lærisveinar hins eina sanna meistara." Með þessu vill hann stuðla að auknu gegnsæi og lýðræðislegri vinnubrögðum innan kirkjunnar.

Frans páfi hefur sýnt opnari afstöðu gagnvart viðkvæmum málefnum innan kirkjunnar. Hann hefur sagt að það sé ekki hans hlutverk að dæma samkynhneigt fólk sem þjónar guði og lýsti árið 2020 yfir, sem sinni persónulegu skoðun, stuðningi við staðfesta samvist samkynhneigðra. Í desember 2023 veitti hann prestum heimild til að blessa einstaklinga í samkynja samböndum, en blessunin nær ekki til sambandsins sjálfs og er ekki jafngild hjónavígslu. Þessi afstaða hans hefur verið bæði lofuð og gagnrýnd, en hún endurspeglar vilja hans til að auka umburðarlyndi og skilning innan kirkjunnar.

Frans páfi hefur gripið til ýmissa aðgerða til að bregðast við kynferðisofbeldi innan kaþólsku kirkjunnar og styðja fórnarlömb þess. Hann hefur ítrekað beðist afsökunar á glæpum innan kirkjunnar og hvatt til aukins gagnsæis í meðhöndlun slíkra mála. Árið 2018 sendi hann kaþólikkum um allan heim bréf þar sem hann fordæmdi ofbeldi gegn börnum og viðurkenndi ábyrgð kirkjunnar á að bregðast við vandanum. Hann hefur einnig sett á laggirnar nefndir og úrræði til að rannsaka og fyrirbyggja ofbeldi, auk þess að herða reglur um ábyrgð innan kirkjunnar.

Undanfarið hefur Frans páfi glímt við heilsufarsvandamál. Í febrúar síðastliðnum var hann lagður inn á Gemelli-sjúkrahúsið í Róm vegna alvarlegrar lungnasýkingar. Þrátt fyrir veikindin hefur hann haldið áfram að senda frá sér skilaboð og hvetja fólk til kærleika og samstöðu. Í opnu bréfi frá sjúkrahúsinu sagði hann: "Ég hvet ykkur til að halda áfram postulastarfinu með gleði og vera boðberar kærleika sem nær yfir alla." Þessi veikindi hans hafa vakið athygli á viðkvæmni og mannlegri hlið leiðtogans, sem hefur sjálfur talað um mikilvægi þess að viðurkenna eigin veikleika og þörf fyrir hjálp.

Á tólf ára embættistíma sínum hefur Frans páfi lagt áherslu á hógværð, félagslegt réttlæti, umhverfisvernd og umbætur innan kirkjunnar. Hann hefur reynt að færa kirkjuna nær fólkinu og skapa umhverfi þar sem allir finna fyrir kærleika og samkennd. Þrátt fyrir heilsufarslegar áskoranir heldur hann áfram að vera leiðarljós fyrir milljónir manna um allan heim, með boðskap sínum um von, kærleika og samstöðu.

Þegar öryggismál verða að gríni: Kaldhæðni og varnarumræða á Íslandi

Umræða um öryggismál á Íslandi hefur oft verið lituð af kaldhæðni og háði, bæði í pólitískri orðræðu og fjölmiðlum. Þetta á sér djúpar rætur í þeirri sérstöðu Íslands að vera eina NATO-ríkið án eigin herafla, sem hefur gert umræðuna um varnir landsins sérstaklega viðkvæma og aðlaðandi skotmark fyrir grín. Í gegnum árin hefur þessi tilhneiging gjarnan leitt til þess að alvarleg öryggismál hafi verið gerð að gamanmáli fremur en tekin til rökstuddrar umræðu.

Sögulega séð má sjá dæmi um þetta í fjölmiðlum og almennri umræðu, þar sem varnarviðvera Bandaríkjanna og hlutverk Íslands í NATO voru gjarnan höfð að skotspæni.   Kaldhæðni og háð var notað til að gera lítið úr umræðu um öryggismál, og oft hefur verið stillt upp útúrsnúningum til að forðast alvarlega umræðu um raunverulegar varnaráskoranir landsins. Líklegt er að rekja megi þessa hefð til þeirra átakastjórnmála sem urðu hérlendis vegna Kalda stríðsins og vina þeirrar tíðar Kremlverja hér á landi. Hernaðarandstæðingar og síðar hópur sem kennir sig við frið virðist síðan hafa verið sáttur við að taka við þessum vafasama arfi.  

Á meðan slíkt grín var oft skemmtilegt og beitti gagnrýnu sjónarhorni, þá hafði það einnig áhrif á almenna skynjun öryggismála, þar sem málefnaleg umræða um varnir landsins varð síður tekin alvarlega. Segja má að herbragð þeirra sem stóðu að undirróðrinum hafi heppnast. Eftirbragð grínsins var að hluta til sætt en að hluta beiskt. Hinar bitru afleiðingar eru þær að varla er hægt að minnast á öryggismál án þess að tipla á tánum. Hinar sætu afleiðingar, auk nokkurra góðra hlátra,  eru að ég minnist þess að hernaðarandstæðingar og sumir aðrir gáfu út tónlist með nokkrum áheyrilegum sönglögum sem sum hver hljóma enn í minningunni - öll með vönduðum íslenskum textum að sjálfsögðu.  

Þessi kaldhæðna nálgun hefur haldist fram á okkar daga og birtist enn í orðræðu stjórnmálamanna og fjölmiðla. Þegar rætt er um nauðsyn þess að Ísland auki þátttöku sína í öryggissamstarfi, bæti varnir sínar eða taki þátt í sameiginlegum viðbúnaði NATO, er umræðunni enn þann dag í dag svarað með fáránlegum samlíkingum eða öfgakenndum útúrsnúningum. Nýlegt dæmi um þetta sást þegar rökum um að efla öryggismál var svarað með kaldhæðni um að þá væri líka skynsamlegt að efla innlenda amfetamínframleiðslu – augljóst dæmi um "reductio ad absurdum" röksemdafærslu, þar sem reynt er að gera umræðuna hlægilega í stað þess að takast á við hana af yfirvegun.

Afleiðing þessarar nálgunar er sú að Ísland á oft erfitt með að eiga upplýsta og raunsæja umræðu um eigin öryggismál. Með breyttu öryggisástandi í Evrópu og aukinni áherslu á norðurslóðir hefur mikilvægi öryggissamstarfs Íslands aukist til muna. Er kannski kominn tími til að nálgast þessi mál af meiri alvöru og ábyrgð í stað þess að grínast með þau í burtu?