Atvinnuleysi á Íslandi: Raunsæi í stað trúar á ósýnilegu höndina

Á örfáum vikum hafa landsmenn séð tvö stór iðnfyrirtæki falla eða stöðva starfsemi sína. Fyrirtækið Kambar á Suðurlandi fór í gjaldþrot í apríl, og yfir sjötíu manns misstu lífsviðurværi sitt. Nú rétt fyrir sumarið hefur PCC á Húsavík tilkynnt að starfsemi kísilversins verði stöðvuð tímabundið frá miðjum júlí og að átta tugum starfsmanna verði sagt upp. Í báðum tilvikum eru nefndar erfiðar ytri markaðsaðstæður: fall á heimsmarkaðsverði og innflutningur á niðurgreiddum hráefnum sem gerir íslenskri framleiðslu nær ókleift að keppa.

Þegar kenningin stenst ekki veruleikann
Þetta minnir okkur á að stundum standast hagfræðikenningar ekki samanburð við veruleikann. Það er eitt að tala um hlutfallslega yfirburði í viðskiptakennslubókum; annað að sjá hvernig byggðir glata lífsnauðsynlegum störfum vegna þess að framleiðslan heima er orðin útundan í samkeppni við niðurgreidda vöru sem kemur frá ríkjum með allt önnur starfsskilyrði og önnur markmið. Þetta eru aðstæður sem hagfræðingar eins og Peter Navarro hafa bent á: að þegar stórveldi spila ekki eftir sömu leikreglum og við, þá er ekkert sem tryggir að frjáls viðskipti leiði til sanngjarnrar samkeppni eða aukinnar hagsældar. Þvert á móti geta þau valdið því að heilir atvinnuvegir hverfa, jafnvel þó eftirspurnin fyrir vörunni sé enn til staðar.

Nágrannar okkar hafa brugðist við – munum við gera það?
Við getum lært margt af nágrannaþjóðum okkar. Í Finnlandi og Svíþjóð hafa stjórnvöld brugðist við með því að veita tímabundinn stuðning til fyrirtækja sem verða fyrir samkeppnisskekkju vegna alþjóðlegra aðstæðna. Í Noregi eru til staðar reglur sem heimila tímabundnar ráðstafanir til að verja lífvænlega framleiðslu þegar markaðurinn bregst. Innan Evrópusambandsins hafa verið settar reglur sem gera ráð fyrir því að vörur sem seldar eru undir kostnaðarverði, t.d. frá Kína, megi sæta bráðabirgðatollum ef hægt er að sýna fram á að slíkt valdi skaða. Þetta eru ekki hvatir til efnahagslegrar þjóðernishyggju eða lokunar heldur viðbrögð við raunverulegri hættu á því að samkeppnisgrundvöllur raskist og heil atvinnugrein falli vegna ytri skekkju sem stjórnvöld hafa úrræði til að bregðast við – ef viljinn er fyrir hendi.

Íslensk stjórnvöld hafa enn ekki virkjað slíkar heimildir að neinu ráði. Þegar PCC kærir innflutning á undirverði til fjármálaráðuneytisins er það ekki upphaf að tollastríði heldur neyðarkall úr byggð sem stendur frammi fyrir atvinnuleysi og óvissu. Þessi atburðarás ætti að vera kveikja að breiðari umræðu: Erum við tilbúin að horfa upp á fleiri álíka dæmi án þess að endurskoða stefnu okkar í þessum málum?

Raunsæi er ekki afturhald
Atvinnulíf byggist ekki einungis á spálíkönum heldur einnig á trausti, stöðugleika og framtíðarsýn. Við höfum ekki efni á að missa þá sem hafa byggt upp verksmiðjur, þekkingu og störf án þess að spyrja hvort eitthvað megi gera. Þetta snýst ekki um einangrun eða afturhvarf heldur um að tryggja lágmarksjafnvægi í samkeppni og halda uppi lífvænlegum atvinnugreinum í landinu.

Raunsæi í alþjóðaviðskiptum þýðir að við viðurkennum að markaðurinn er stundum skakkur – og að við höfum rétt og skyldu til að verja þjóðarhagsmuni þegar svo ber undir. Ef stjórnvöld ætla sér að standa vörð um byggðir, fjölbreytt atvinnulíf og sjálfbæra framtíð, þá þarf að stíga inn í samtal sem hingað til hefur að mestu verið þaggað niður með vangaveltum um hagfræðilega hreintrú. Spurningin er ekki hvort við eigum að grípa inn í, heldur hvort við höfum hugrekki til þess áður en fleiri fyrirtæki lenda í sömu stöðu.

Rekstrarstöðvun frá miðjum júlí: 80 sagt upp

Athugasemdir

[Wilhelm Emilsson, 29.5.2025 kl. 21:14]

Takk fyrir fræðandi pistil, Ragnar Geir:

Ég skil hvað þú meinar en það er ekki sjálfgefið að skattborgarar eða neytendur styrki öll fyrirtæki í landinu sem gengur illa. Viðskiptafólk verður að vera raunsætt. Stundur er einfaldlega ekki grundvöllur fyrir ákveðnum bisness.

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 29.5.2025 kl. 22:06]

Wilhelm, takk fyrir innlitið og athugasemdina.

Þú bendir réttilega á að það sé ekki sjálfgefið að skattborgarar eða neytendur beri tap fyrirtækja sem ekki ganga upp. Þessu er ég sammála. En það sem ég reyni að varpa ljósi á í pistlinum er ekki krafa um að "styrkja fyrirtæki sem ganga illa", heldur ákall um sanngjarna samkeppni.

Þegar íslensk fyrirtæki standa frammi fyrir niðurgreiddum innflutningi frá stórum ríkjum sem spila ekki eftir sömu reglum og við og búa sjálf við ríkisstuðning, t.d. niðurgreiðslur eða aðgang að hráefnum á verðum sem enginn sjálfbær rekstur getur keppt við þá er ekki um hefðbundna markaðsáhættu að ræða. Þá blasir við kerfisbundin samkeppnisskekkja. Sum nágrannaríki okkar bregðast við slíkum aðstæðum með lögmætum vörnum, bráðabirgðatollum, regluverki gegn undirverði eða tímabundnum viðbragðsaðgerðum en ekki beinum styrkjum.

Það sem ég kalla eftir er ekki ríkisrekstur né björgunaraðgerðir fyrir óhagkvæm fyrirtæki, heldur að við áttum okkur á hvar markaðurinn bregst og höfum kjark til að bregðast við í tíma áður en áhrifin verða óafturkræf. Á tveimur mánuðum blasir við stöðvun eins iðnfyrirtækis og yfirvofandi stöðvun annars með samtals um 150 bein störf í húfi. Þetta eru frumframleiðslufyrirtæki sem draga með sér fjölmörg afleidd störf í verslun og þjónustu á landsbyggðinni.

[Wilhelm Emilsson, 30.5.2025 kl. 02:00]

Kærar þakkir fyrir svarið, Ragnar Geir.

Sanngjörn samkeppni er vissulega göfugt markmið. Það vil ég líka. En það er spurning hvort samkeppni geti í raun verið sanngjörn. Orðið "samkeppni" felur í sér keppni og það geta ekki allir unnið (nema kannski í framsæknum leikskólum ). Þú skilur hvað ég er að fara.

Varðandi nðurgreiðslur, þá eru þær oft hluti af markaðnum. Mörg--flest?--lönd niðurgreiða til dæmis landbúnaðarvörur, ekki satt? Það er góð ástæða fyrir því, en það er ekki "sanngjarnt".

Ég held að við séum sammála um að markaðurinn er ekki svar við öllu, en ég hef sennilega aðeins meiri trú á hinni ósýnilegu hönd en þú. Mig grunar samt að ef við réðum einhverju um efnahagsmál gætum við oft verið sammála um hvaða rekstur mætti styrkja til að tryggja staðbundna og þjóðarhagsmuni, alla vega tímabundið.

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 30.5.2025 kl. 07:01]

Takk fyrir þetta Wilhelm. Já, við virðumst vera sammála um meira en við erum ósammála um og það er alltaf gott þegar umræðan leiðir í ljós sameiginlega fleti.

Þú hefur rétt fyrir þér að keppni felur í sér að sumir vinni og aðrir tapi. En þó er hægt að tala um "sanngjarna samkeppni" í þeim skilningi að settar séu sameiginlegar leikreglur sem allir þurfa að fylgja og að enginn aðili beiti leynilegum brögðum svo sem samráði, eða misbeiti aðgangi sínum að auðlindum eða vinnuafli til að útiloka aðra. Þess vegna eru til reglur gegn einokun, undirverði og samráði og þess vegna setja ríki, jafnvel mjög markaðshneigð, skorður við niðurgreiddum innflutningi.

Þú nefnir niðurgreiðslur í landbúnaði, og vissulega eru þær hluti af hagkerfinu með tilvísun til dæmis í matvælaöryggi. En í iðnaði eins og þeim sem hér um ræðir eru afleiðingarnar sérstaklega beinar: fyrirtæki sem annars væri arðbært getur ekki lengur selt vöru sína á samkeppnishæfu verði vegna þess að innflutningurinn er óeðlilega ódýr ekki vegna betri tækni eða meiri skilvirkni, heldur vegna utanaðkomandi íhlutunar.

Það er einmitt það sem ég er að reyna að beina sjónum að: að við gætum þurft að endurskoða hugmyndina um að markaðurinn sé alltaf hlutlaus dómari. Ef leikreglurnar eru skakkar frá upphafi, getur niðurstaðan varla talist réttlát, og enn síður arðsöm fyrir efnahagsheildina. 

Ég tek undir að ef við settumst niður yfir fjárlögum ríkisins, þá myndum við líklega komast að því að við gætum bæði stutt við staðbundna hagsmuni og langtímahagsmuni þjóðarinnar með varkárum, en ákveðnum, aðgerðum ekki til að vernda taprekstur, heldur til að verja það sem stendur traustum fótum en stendur frammi fyrir óréttmætum aðstæðum.

[Wilhelm Emilsson, 30.5.2025 kl. 15:18]

Takk kærlega fyrir svarið, Ragnar Geir.