Atvinnuleysi á Íslandi: Raunsæi í stað trúar á ósýnilegu höndina

Á örfáum vikum hafa landsmenn séð tvö stór iðnfyrirtæki falla eða stöðva starfsemi sína. Fyrirtækið Kambar á Suðurlandi fór í gjaldþrot í apríl, og yfir sjötíu manns misstu lífsviðurværi sitt. Nú rétt fyrir sumarið hefur PCC á Húsavík tilkynnt að starfsemi kísilversins verði stöðvuð tímabundið frá miðjum júlí og að átta tugum starfsmanna verði sagt upp. Í báðum tilvikum eru nefndar erfiðar ytri markaðsaðstæður: fall á heimsmarkaðsverði og innflutningur á niðurgreiddum hráefnum sem gerir íslenskri framleiðslu nær ókleift að keppa.

Þegar kenningin stenst ekki veruleikann
Þetta minnir okkur á að stundum standast hagfræðikenningar ekki samanburð við veruleikann. Það er eitt að tala um hlutfallslega yfirburði í viðskiptakennslubókum; annað að sjá hvernig byggðir glata lífsnauðsynlegum störfum vegna þess að framleiðslan heima er orðin útundan í samkeppni við niðurgreidda vöru sem kemur frá ríkjum með allt önnur starfsskilyrði og önnur markmið. Þetta eru aðstæður sem hagfræðingar eins og Peter Navarro hafa bent á: að þegar stórveldi spila ekki eftir sömu leikreglum og við, þá er ekkert sem tryggir að frjáls viðskipti leiði til sanngjarnrar samkeppni eða aukinnar hagsældar. Þvert á móti geta þau valdið því að heilir atvinnuvegir hverfa, jafnvel þó eftirspurnin fyrir vörunni sé enn til staðar.

Nágrannar okkar hafa brugðist við – munum við gera það?
Við getum lært margt af nágrannaþjóðum okkar. Í Finnlandi og Svíþjóð hafa stjórnvöld brugðist við með því að veita tímabundinn stuðning til fyrirtækja sem verða fyrir samkeppnisskekkju vegna alþjóðlegra aðstæðna. Í Noregi eru til staðar reglur sem heimila tímabundnar ráðstafanir til að verja lífvænlega framleiðslu þegar markaðurinn bregst. Innan Evrópusambandsins hafa verið settar reglur sem gera ráð fyrir því að vörur sem seldar eru undir kostnaðarverði, t.d. frá Kína, megi sæta bráðabirgðatollum ef hægt er að sýna fram á að slíkt valdi skaða. Þetta eru ekki hvatir til efnahagslegrar þjóðernishyggju eða lokunar heldur viðbrögð við raunverulegri hættu á því að samkeppnisgrundvöllur raskist og heil atvinnugrein falli vegna ytri skekkju sem stjórnvöld hafa úrræði til að bregðast við – ef viljinn er fyrir hendi.

Íslensk stjórnvöld hafa enn ekki virkjað slíkar heimildir að neinu ráði. Þegar PCC kærir innflutning á undirverði til fjármálaráðuneytisins er það ekki upphaf að tollastríði heldur neyðarkall úr byggð sem stendur frammi fyrir atvinnuleysi og óvissu. Þessi atburðarás ætti að vera kveikja að breiðari umræðu: Erum við tilbúin að horfa upp á fleiri álíka dæmi án þess að endurskoða stefnu okkar í þessum málum?

Raunsæi er ekki afturhald
Atvinnulíf byggist ekki einungis á spálíkönum heldur einnig á trausti, stöðugleika og framtíðarsýn. Við höfum ekki efni á að missa þá sem hafa byggt upp verksmiðjur, þekkingu og störf án þess að spyrja hvort eitthvað megi gera. Þetta snýst ekki um einangrun eða afturhvarf heldur um að tryggja lágmarksjafnvægi í samkeppni og halda uppi lífvænlegum atvinnugreinum í landinu.

Raunsæi í alþjóðaviðskiptum þýðir að við viðurkennum að markaðurinn er stundum skakkur – og að við höfum rétt og skyldu til að verja þjóðarhagsmuni þegar svo ber undir. Ef stjórnvöld ætla sér að standa vörð um byggðir, fjölbreytt atvinnulíf og sjálfbæra framtíð, þá þarf að stíga inn í samtal sem hingað til hefur að mestu verið þaggað niður með vangaveltum um hagfræðilega hreintrú. Spurningin er ekki hvort við eigum að grípa inn í, heldur hvort við höfum hugrekki til þess áður en fleiri fyrirtæki lenda í sömu stöðu.

Rekstrarstöðvun frá miðjum júlí: 80 sagt upp