Sunnudagur, 5.1.2025
Þróun heimsmyndar Ný sýn á raunveruleikann í ljósi skammtaflækju
Skammtaflækja (e. quantum entanglement), eitt af meginfyrirbærum skammtafræðinnar, hefur breytt þeirri heimsmynd sem mótaðist á grundvelli klassískrar eðlisfræði. Í einföldu máli felst skammtaflækja í því að tvær (eða fleiri) skammtaagnir (quantum particles) geta myndað samstæðu sem samtvinnar eiginleika þeirra, sama hversu langt er milli agnanna. Það sem raunverulega gerist og hefur verið mælt, er að mæling á ástandi einnar samtvinnaðrar agnar virðist ákvarða niðurstöðuna fyrir hina ögnina, óháð fjarlægðinni á milli þeirra. Þetta ferli virðist gerast samstundis og brýtur þannig í bága við hefðbundna hugmynd um staðbundna áhrifavalda (local causality).
Hugtakið skammtaflækja hefur djúpstæðar heimspekilegar og tilvistarlegar afleiðingar sem hafa áhrif langt út fyrir svið eðlisfræðinnar. Hin klassíska heimsmynd, mótuð af lögmálum Newtons, byggðist á hugmyndinni um aðgreinda og sjálfstæða hluti í rýminu. Skammtaflækja kollvarpar þessari hugsun með því að benda á innbyggð tengsl í raunveruleikanum sem hefðbundin eðlisfræði getur ekki útskýrt.
Ein af þekktustu ráðgátum skammtaflækju er hraðinn á áhrifum milli samtvinnaðra agna, sem virðist brjóta gegn því lögmáli að ekkert geti farið hraðar en ljósið. Albert Einstein kallaði þetta sérkennilega fjarlæga verkun (á ensku: spooky action at a distance) og var lengi efins um raunverulega tilvist fyrirbærisins. Í dag hafa mælingar á skammtaflækju hins vegar sannað að um raunverulegt fyrirbæri sé að ræða. Ein fremsta sönnunin fyrir þessu kemur úr tilraunum sem byggja á svokölluðum Bell-ójöfnum. Þær sýna að hefðbundnar kenningar, geta ekki útskýrt niðurstöðurnar. Tilraunir frá 20. öld, eins og Aspect-tilraunin árið 1981, og nýlegar endurbætur hennar hafa styrkt þessar niðurstöður.
Tæknilega séð hefur skammtaflækja opnað áður óþekkt svið. Með því að samtvinna skammtabita (e.qubit/quantum bit) í flæktu ástandi er hægt að framkvæma reikninga margfalt hraðar en með hefðbundnum tölvum. Þetta hefur leitt til byltingar í tækni þar sem flækjan gerir bæði útreikninga og gagnamiðlun öruggari og skilvirkari.
Hin heimspekilegu áhrif skammtaflækju á heimsmynd nútímans eru djúpstæð. Þegar skammtafræðin var fyrst kynnt á fyrri hluta 20. aldar var hún flestum óskiljanleg. Í dag hefur þekkingin orðið aðgengilegri, og ratað inn í almenna umræðu. Fyrir marga vekur hugmyndin um samtengingu agna spurningar um hvort allt í alheiminum sé tengt á einhvern hátt. Hugmyndir um einingu ósýnilegrar heildar sem er innbyggð í raunveruleikann er að því er virðist ekki mögulegt að rannsaka með hefðbundnum vísindarannsóknum.
Þessi þróun hefur einnig vakið spurningar um samband okkar við náttúruna og möguleg tengsl milli allra hluta alheimsins. Sumir hafa sett fram vangaveltur um hvort skammtaflækja gæti opnað dyr að nýjum skilningi á raunveruleikanum, þar sem eðli tengsla og samtengingar væri sett í forgrunn. Slíkar hugmyndir, hafa orðið umfjöllunarefni í heimspeki og andlegum umræðum, þó þær séu ekki studdar beinum vísindalegum sönnunum. Hér eru nokkur dæmi:
David Bohm, eðlisfræðingur og heimspekingur (1917-1992), þróaði tilvísunarhugsun sína (implicate order), þar sem hann lagði til að alheimurinn væri samtengdur á dýpra stigi en skynsemi okkar sýnir. Hann sá skammtaflækju sem vísbendingu um undirliggjandi tengsl milli allra hluta. Í bók sinni Wholeness and the Implicate Order (1980) lýsir hann þessum tengslum og tengir þau við djúpstæðar hugmyndir um einingu alheimsins.
Henry Stapp er eðlisfræðingur sem hefur unnið með kenningar um skammtafræði og meðvitund. Hann hefur haldið því fram að skammtaflækja geti tengst því hvernig hugur og efni eru samtengd, sérstaklega með tilliti til þess hvernig ákvarðanir og mælingar virðast hafa áhrif á skammtaástand.
Erwin Schrödinger (1887-1961), einn af brautryðjendum skammtafræðinnar, sagði í ritum sínum að skammtaflækja sýndi að heildin væri grundvallaratriði í skammtaheiminum og að við gætum ekki skilið hana út frá einstökum hlutum. Hann hélt því fram að tengsl skammtaagna bentu til þess að við þyrftum að hugsa á nýjan hátt um samband hluta og heildar.
Í bók sinni The Tao of Physics (1975) tengir Fritjof Capra skammtafræði, þar á meðal skammtaflækju, við hugmyndir úr austrænum heimspekihefðum, eins og taóisma og búddisma. Hann heldur því fram að skammtafræðin bendi til einingar alheimsins sem sé í samræmi við fornar andlegar kenningar.
Eðlisfræðingurinn Nick Herbert hefur skrifað um skammtaflækju í samhengi við hugmyndir um skynjun og meðvitund. Í bók sinni Quantum Reality: Beyond the New Physics (1985) skoðar hann hvernig skammtaflækja gæti verið lykillinn að skilningi á eðli meðvitundar og samtengingar.
Þetta sýnir svo ekki verður um villst að skammtaflækja hefur opnað dyr að nýjum möguleikum til að skilja heiminn ekki aðeins í gegnum lögmál eðlisfræðinnar, heldur einnig með því að vekja grundvallarspurningar um tengslin á milli hluta og heilda, orsaka og afleiðinga. Fyrirbærið skorar á hin klassísku mörk milli hins efnislega og hins óefnislega og krefst þess að við endurhugsum grunnforsendur okkar um veruleikann sjálfan. Í stað einangraðra eininga blasir við framtíðarsýn þar sem samtenging og heildrænni sýn eru í forgrunni þar sem það að skilja heiminn þýðir jafnframt að skilja hvernig allt í honum er óaðskiljanlega samtengt. Á þann hátt neyðir skammtaflækjan okkur til að takast á við þann möguleika að hinn efnislegi heimur sé aðeins hluti af stærri, órjúfanlegri veruleika sem enn bíður dýpri skilnings.
Meginflokkur: Heimspeki | Aukaflokkar: Trúmál, Trúmál og siðferði, Tölvur og tækni | Breytt s.d. kl. 12:02 | Facebook
Athugasemdir
Ég þakka greinagóðan og mjög áhugaverðan pistil.
Hörður Þormar, 6.1.2025 kl. 16:23
Takk fyrir innlitið og góð orð Hörður!
Ragnar Geir Brynjólfsson, 6.1.2025 kl. 16:53
Ég fagna því mjög að þú hafi skrifað þessa grein og útskýrt þetta svona vel. Þetta er mjög góður og vandaður pistill þar sem þetta er vel kynnt.
Því má þó við bæta og er næstum nauðsynlegt, að við Íslendingar eigum brautryðjanda í vísindum sem lengi hefur verið misskilinn sem sérvitringur, og það var ekki fyrr en þessi fræði urðu vel viðurkennd sem vísindastoð fór að finnast fyrir kenningum hans.
Þessi brautryðjandi í vísindum er dr. Helgi Pjeturss, 1872-1949, jarðfræðingur og heimspekingur. Hann snéri sér að heimspeki og dulvísindum seinni hluta ævinnar, með Nýölum sínum, sem urðu 6 talsins (1920 - 1947) á meðan hann lifði, en í endurútgáfu Skákprents frá 1991 var tveimur bindum bætt í safnið af völdum ritgerðum.
Alveg eins og heimspekingar fyrri alda þá hafði dr. Helgi Pjeturss mikinn áhuga á andlegum málum, er líf eftir dauðann, er Guð til og allt slíkt. Hann nálgaðist þó málin frá raunvísindalegum grunni, og niðurstaðan varð önnur.
Hann sagði í ritum sínum að hann hefði gert undirstöðurannsóknir sem myndu valda byltingu í öllum skilningi á andlegum málum. Það sem vafðist þó fyrir mörgum var að hann notaði sjálfan sig sem rannsóknartæki, eða næturdrauma sína næstum eingöngu, ásamt því að beita rökfræðilegum aðferðum sem hann hafði lært sem vísindamaður, eins og afleiðslu og aðleiðslu, til að komast að öðrum niðurstöðum en fyrri heimspekingar - en nota sömu undirstöðuna.
Þinn pistill kemur alveg inná þetta, hvernig sumir raunvísindamenn í dag telja að skammtafræðin opni líka fyrir túlkun á sálinni og andanum, og allskonar leyndardómum.
Grunnkenningar Nýals dr. Helga Pjeturss fjalla um þetta, sem einmitt skammtaflækjan útskýrir betur en annað:
A) Til er meiri hraði en ljóshraðinn, samkvæmt kenningum dr. Helga. Hann gerði ráð fyrir hraða sem væri svo mikill að samstundis færi sá flutningur fram, á vitneskju annars vegar og sálinni hinsvegar, við andlátið og þegar fólk dreymir.
B) Allar hugsandi verur eru samtengdar samkvæmt Nýölum dr. Helga Pjeturss, og stefna að hyperzóon, eða ofurlífveru, ofurvitund.
C) Guðshugmynd dr. Helga Pjeturss er einmitt samkvæmt lið B. "Hinn mikli verundur", eða "Hinn mikli verðundur", það sagði hann að væri þetta sem kallað væri Guð í trúarbrögðunum. Sumsstaðar lýsti hann Guði sem fyrirbæri sem væri alltaf að þróast og sumsstaðar sem alfullkominni veru sem væri að laða til sín allt sem ófullkomnara væri.
Lesa má út úr ritum hans að hann taldi náttúruna guðdóminn, en þó ekki, heldur einhverskonar fullkominn anda, sem þó tilheyrði náttúrunni.
D) Næstum allar kenningar dr. Helga Pjeturss byggðust á draumarannsóknum hans. Það var byrjunin og annað fylgdi í kjölfarið. Hann þóttist verða var við að draumarnir væru upplifun af sama tagi og vökuvitundin, en þar sem atburðirnir væru framandi, og umhverfið oft annað en það sem við þekkjum, þá taldi hann að um svonefndan draumgjafa væri að ræða, sem yfirleitt væri íbúi annarrar jarðstjörnu í geimnum. Allt sem sagt náttúrufræðilegt og úr áþreifanlegu efni. Draumþega nefndi hann alla þá sem dreymdi sofandi.
E) Með því að bera saman fjölmargar rannsóknir spíritista og eigin kenningar og rannsóknir á draumum komst hann að þeirri niðurstöðu að framlíf væri efniskennt á annarri jarðstjörnu.
F) Dr. Helgi Pjeturss var MJÖG langt á undan sinni samtíð. Hann gerði ráð fyrir því sem óhrekjanlegri staðreynd að Albert Einstein hefði rangt fyrir sér með ljóshraðann og að það væri mesti hraði sem væri mögulegur.
G) Í ritum dr. Helga Pjeturss er HVERGI minnzt á skammtafræðina. Sennilega vegna þess að áhugi hans á flókinni eðlisfræði var ekki svo mikill, hann þekkti kenningar Einsteins, en skammtafræðin virðist hafa verið of lítið þekkt og kynnt á þeim tíma til að hann veitti henni athygli. Engu að síður var hann alveg ósveigjanlegur með þetta, sem síðar varð staðfest með fasafléttunni og öðru slíku.
H) Sökum þess að Íslendingar eru of fámennir var litið á kenningar hans almennt sem sérvizku sem lítið ættu skylt við vísindi. Þó varð hann viðurkenndur sem brautryðjandi á sviði jarðfræðinnar og er það enn.
Eins og gefur að skilja eiga Nýalsfræðin margt sameiginlegt með þeim austrænu heimspekihefðum sem þú fjallar um í þessum merkilega pistli.
Árið 1995 kom út bókin "Samstilling lífs og efnis í alheimi", gefin út á vegum Heimspekistofu dr. Helga Pjeturss.
Þar kemur fyrst fram á íslenzku þýðing á hugtakinu "Quantum entanglement", orðið fasaflétta, en þú notar annað nýyrði, "skammtaflækja". Þorsteinn Þorsteinsson, lífefnafræðingur, oft kallaður Þorsteinn frá Húsafelli, skrifar í þá bók vísindagrein þar sem hann einmitt fjallar um kenningar dr. Helga Pjeturss í sambandi við fasafléttu og þannig vísindi. Hann mun vera höfundur þessa nýyrðis, samkvæmt þessu að það kom sennilega þarna fyrst fram hjá honum. "Skammtaflækja" er þó skiljanlegt einnig, en beinni þýðing.
Já, ég hrósa þér fyrir þennan pistil, hann er bæði ítarlegur, en einnig á ágætu máli.
Ingólfur Sigurðsson, 7.1.2025 kl. 04:29
Ingólfur takk fyrir innleggið í umræðuna um skammtaflækju og heimsmyndir. Það er ánægjulegt að heyra að pistillinn hafi vakið áhuga þinn og að þér hafi fundist hann vel skrifaður.
Athugasemd þín um dr. Helga Pjeturss og hans brautryðjendastarf er forvitnileg og verðskuldar athygli. Sú tenging sem þú dregur fram á milli hugmynda hans og nýlegra skýringa skammtafræðinnar, eins og skammtaflækjunnar, er áhugaverð.
Það er líka athyglisvert að þú nefnir orðið "fasaflétta" sem Þorsteinn frá Húsafelli virðist hafa sett fram fyrst. Þetta endurspeglar dýpt íslenskra vísindalegra hugtaka og þá fjölbreytni sem nýyrði á okkar tungu geta haft. Ég valdi "skammtaflækju" einfaldlega vegna þess að það hefur hljómað þekktara í nýrri umfjöllun, en "fasaflétta" er fallegt og lýsandi orð sem vert er að halda á lofti.
Aðferðafræði dr. Helga, þar sem hann notaði sjálfan sig og drauma sína sem rannsóknargrunn, gefur innsýn í annan mögulegan vinkil á sambandi milli efnis og vitundar. Hugmynd hans um "hyperzóon" eða ofurvitund á sér að líkindum hliðstæður í austrænum heimspekikerfum, þar sem litið er á alheiminn sem samtengda heild, einnig getur verið að það finnist samsvaranir við verk Henry Stapp eða David Bohm sem nefndir eru hér að framan. Það vekur því áhuga að sjá hvernig kenningar hans má tengja við bæði austræna heimspeki og vísindalegar framfarir á borð við skammtaflækju.
Það gæti líka verið forvitnilegt að bera saman kenningar dr. Helga og Fritjof Capra sem nefndur er hér að framan þrátt fyrir ólíka nálgun þeirra. Capra byggir á nútíma vísindum, sérstaklega skammtafræði og kerfiskenningum, til að útskýra hugmyndir sínar. Helgi beitti persónulegum draumrannsóknum og heimspekilegum túlkunum. Capra leitast við að sýna samhljóm vísinda og austrænna heimspekihefða. Helgi einblíndi kannski meira á að svara grundvallarspurningum um eðli drauma, vitundar og framlífs.
Kenningar þeirra gætu tengst í leit að dýpri skilningi á raunveruleikanum sem nær út fyrir hefðbundinn vísindalegan skilning, t.d. að vitund og efni séu óaðskiljanlegir hlutar alheimsins og hugmyndir þeirra eiga e.t.v. eitthvað sameiginlegt, t.d. hugmyndina um heildrænan alheim, tengsl vitundar við veruleikann og möguleika á öðrum víddum?
Ragnar Geir Brynjólfsson, 7.1.2025 kl. 06:37
Bæta við athugasemd [Innskráning]
Ekki er lengur hægt að skrifa athugasemdir við færsluna, þar sem tímamörk á athugasemdir eru liðin.