Að gæta orða sinna – ábyrgð í opinberri umræðu

Forsætisráðherra beindi nýlega orðum til þingmanna um að gæta orða sinna. Á yfirborðinu gæti þetta virst einföld áminning um kurteisi og þingsköp. En ef við stöldrum við, þá felst í þessu dýpri spurning: hvaða áhrif hafa orð í samfélagi manna?

Saga mannsins sýnir okkur aftur og aftur að orð eru ekki hlutlaus. Þau geta virkað sem brú eða sem höggdeyfir, en þau geta líka orðið að vopnum. Orð geta byggt upp traust og samstöðu, en einnig valdið sundrungu, skömm og ólgu. Þau geta verndað reisn manneskjunnar eða nagað hana í sundur.

Við þekkjum þetta úr daglegu lífi. Í fjölskyldum geta sár orð grafið undan samskiptum. Á vinnustað getur ein athugasemd eyðilagt starfsanda í langan tíma. Á samfélagsmiðlum erum við orðin vön því að reiði taki sér bólfestu og að orð séu notuð sem skotfæri fremur en sem boð um samtal.

Eitt bros getur dimmu í dagsljós breytt
sem dropi breytir veig heillar skálar.
Þel getur snúist við atorð eitt
aðgát skal höfð í nærveru sálar.

Svo oft leynist strengur í brjósti sem brast
við biturt andsvar gefið án sakar.
Hve iðrar margt líf eitt augnakast
sem aldrei verður tekið til baka.

— Einar Benediktsson, úr Einræðum Starkaðar

Þegar forsætisráðherra minnir þingmenn á að gæta orða sinna er hún í raun að minna okkur öll á ábyrgðina sem fylgir tungunni. Við berum ekki aðeins ábyrgð á sannleiksgildi þess sem við segjum, heldur líka á tóninum og tilganginum. Sama setning getur verið boð um samtal eða háð og niðurlæging, allt eftir því hvernig hún er orðuð og hvernig hún er látin falla.

Við getum líka horft inn á við og spurt: Hvernig nota ég orð mín? Byggja þau upp eða rífa þau niður? Skapa þau traust eða grafa undan því? Kveikja þau ljós eða slökkva þau? Langlyndi og þolgæði eru eiginleikar sem gera okkur kleift að bíða, hlusta og svara af yfirvegun. Í samfélagsumræðu getur langlyndið orðið mótvægi gegn lausmælgi og hvatvísi. Það heldur aftur af því að við segjum orð sem við munum iðrast, og gerir okkur kleift að velja orð sem byggja upp í stað þess að rífa niður.

Kannski er það dýpsti boðskapurinn í þessari áminningu: að orðin sem við segjum eru aldrei lítils virði. Þau hafa afl til að skapa eða eyða. Og í hvert sinn sem við opnum munninn stöndum við frammi fyrir vali – hvort við notum orðin til að byggja upp og dýpka skilning í einlægri sannleiksleit eða til að lítillækka náungann.

Athugasemdir

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 12.9.2025 kl. 21:34]

Sjá umfjöllun um ábyrgð orða á kirkjunetinu