Hver var Ólafur helgi?

Ólafur "hinn helgi" Haraldsson, Noregskonungur, fæddur um 995 féll í orrustunni við Stiklarstað 29. júlí árið 1030. Fljótlega eftir það hófst dýrkun á minningu hans sem heilags píslarvotts, og Grímkell biskup í Þrándheimi lýsti hann heilagan. Saga hans varð helgisaga sem sameinaði trúarlega, þjóðlega og pólitíska strauma og átti þátt í að leggja grundvöll að þjóðerni Noregs.

En saga Ólafs helga er einnig saga mótsagna. Hann var upphaflega víkingur sem tók þátt í hernaði og landvinningum. Hann lagði Noreg undir sig með valdi og beitti stundum hörðum aðgerðum gegn þeim sem ekki vildu taka kristni. Hann var af andstæðingum sínum álitinn harðstjóri en í augum fylgjenda sinna var hann umbótamaður, trúboði og hermaður – og sú spenna hefur fylgt minningu hans allt til okkar daga. Í Gerplu Halldórs Laxness verður myndin af Ólafi helga – og einnig af þeim sem reyndu að standa vörð um eldri gildi – hluti af kaldhæðinni sýn á togstreitu valds, trúar og hetjuímynda.

Ólafur konungur Tryggvason d. 1000 var einnig mikilvægur í kristnitökuferli Norðurlanda, en hann varð ekki helgur maður í augum kirkjunnar, því ævi hans bar ekki merki um trúarlega fórnfýsi, píslarvætti eða opinbera dýrkun að dauða hans loknum. Ólíkt Ólafi helga fékk hann enga staðfesta helgisögu. Sú vitund vaknaði því snemma í þjóðarsálinni að Ólafur helgi hefði með dauða sínum friðað landið. En í sögunni um Ólaf helga má líka greina hvernig fólk þarf á helgimyndum að halda – og hvernig þær þróast í samtali við samtíðina.

Eftir andlát Ólafs helga myndaðist sameiginlegt minni um konunginn sem friðarhöfðingja og kristniboða. Þrándheimur (forðum kallaður Niðarós) varð helsti pílagrímastaður Norðurlanda á miðöldum, þar sem dómkirkjan var reist yfir gröf hans. Dýrkunin breiddist út með pílagrímaferðum frá öllum Norðurlöndum og tengdi saman konungdóma og kirkju. 

Í Noregi er Olsok, eða Ólafsmessa, haldin árlega þann 29. júlí, sem minningardagur um fall hans í orrustunni við Stiklarstað. Nafnið „Olsok“ er dregið af „Ólafsvaka“, og vísar til næturvöku sem tíðkaðist í kirkjum kvöldið fyrir daginn sjálfan. Í dag er Olsok enn haldin hátíðleg í Þrándheimi, þar sem pílagrímar sækja Niðarósdómkirkjuna heim í messur, tónleika, málþing og leiksýningar. Hápunktur hátíðarinnar er gjarnan útileikritið um Stiklarstaðarorrustu, sem dregur að sér fjölda gesta.

Í Færeyjum lifir þessi helgidagur áfram í Ólavsvøku, þjóðhátíð sem nær hámarki á sama degi. Þar hefur þó trúarlegi þátturinn vikið fyrir ríkri þjóðmenningarlegri hefð: þetta eru hátíðir með dansi, tónlist, skemmtunum, hátíðarfundum þingsins og skrúðgöngum, og margir Færeyingar klæðast þjóðbúningum. Opinber setning þingsins hinn 29. júlí tengist meðvitað minningu Ólafs helga sem grundvallarpersónu í byggingu norræns þjóðveldis.

Fyrir þá sem vilja dýpri umfjöllun um trúarlega þýðingu ævi Ólafs, pílagrímamenningu miðalda og áhrif hans á kirkjusögu Norðurlanda, er vísað á pistil á Kirkjunetinu:

https://kirkjunet.blogspot.com/2025/07/olafur-helgi-pislarvottur-og.html