Hver var Ólafur helgi?

Ólafur "hinn helgi" Haraldsson, Noregskonungur, fæddur um 995 féll í orrustunni við Stiklarstað 29. júlí árið 1030. Fljótlega eftir það hófst dýrkun á minningu hans sem heilags píslarvotts, og Grímkell biskup í Þrándheimi lýsti hann heilagan. Saga hans varð helgisaga sem sameinaði trúarlega, þjóðlega og pólitíska strauma og átti þátt í að leggja grundvöll að þjóðerni Noregs.

En saga Ólafs helga er einnig saga mótsagna. Hann var upphaflega víkingur sem tók þátt í hernaði og landvinningum. Hann lagði Noreg undir sig með valdi og beitti stundum hörðum aðgerðum gegn þeim sem ekki vildu taka kristni. Hann var af andstæðingum sínum álitinn harðstjóri en í augum fylgjenda sinna var hann umbótamaður, trúboði og hermaður – og sú spenna hefur fylgt minningu hans allt til okkar daga. Í Gerplu Halldórs Laxness verður myndin af Ólafi helga – og einnig af þeim sem reyndu að standa vörð um eldri gildi – hluti af kaldhæðinni sýn á togstreitu valds, trúar og hetjuímynda.

Ólafur konungur Tryggvason d. 1000 var einnig mikilvægur í kristnitökuferli Norðurlanda, en hann varð ekki helgur maður í augum kirkjunnar, því ævi hans bar ekki merki um trúarlega fórnfýsi, píslarvætti eða opinbera dýrkun að dauða hans loknum. Ólíkt Ólafi helga fékk hann enga staðfesta helgisögu. Sú vitund vaknaði því snemma í þjóðarsálinni að Ólafur helgi hefði með dauða sínum friðað landið. En í sögunni um Ólaf helga má líka greina hvernig fólk þarf á helgimyndum að halda – og hvernig þær þróast í samtali við samtíðina.

Eftir andlát Ólafs helga myndaðist sameiginlegt minni um konunginn sem friðarhöfðingja og kristniboða. Þrándheimur (forðum kallaður Niðarós) varð helsti pílagrímastaður Norðurlanda á miðöldum, þar sem dómkirkjan var reist yfir gröf hans. Dýrkunin breiddist út með pílagrímaferðum frá öllum Norðurlöndum og tengdi saman konungdóma og kirkju. 

Í Noregi er Olsok, eða Ólafsmessa, haldin árlega þann 29. júlí, sem minningardagur um fall hans í orrustunni við Stiklarstað. Nafnið „Olsok“ er dregið af „Ólafsvaka“, og vísar til næturvöku sem tíðkaðist í kirkjum kvöldið fyrir daginn sjálfan. Í dag er Olsok enn haldin hátíðleg í Þrándheimi, þar sem pílagrímar sækja Niðarósdómkirkjuna heim í messur, tónleika, málþing og leiksýningar. Hápunktur hátíðarinnar er gjarnan útileikritið um Stiklarstaðarorrustu, sem dregur að sér fjölda gesta.

Í Færeyjum lifir þessi helgidagur áfram í Ólavsvøku, þjóðhátíð sem nær hámarki á sama degi. Þar hefur þó trúarlegi þátturinn vikið fyrir ríkri þjóðmenningarlegri hefð: þetta eru hátíðir með dansi, tónlist, skemmtunum, hátíðarfundum þingsins og skrúðgöngum, og margir Færeyingar klæðast þjóðbúningum. Opinber setning þingsins hinn 29. júlí tengist meðvitað minningu Ólafs helga sem grundvallarpersónu í byggingu norræns þjóðveldis.

Fyrir þá sem vilja dýpri umfjöllun um trúarlega þýðingu ævi Ólafs, pílagrímamenningu miðalda og áhrif hans á kirkjusögu Norðurlanda, er vísað á pistil á Kirkjunetinu:

https://kirkjunet.blogspot.com/2025/07/olafur-helgi-pislarvottur-og.html

Athugasemdir

[Wilhelm Emilsson, 1.8.2025 kl. 02:56]

Var einmitt að vona að þú minntist á Gerplu hér og í lengri útgáfunni á Kirkjunetinu!

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 1.8.2025 kl. 07:24]

Wilhelm, takk fyrir innlitið og fínan punkt! Það er varla hægt að skrifa um Ólaf helga án þess að minnast á Gerplu eða Fóstbræðra sögu. Mér hefur verið bent á að háðsádeilu í anda andhetjunnar sé þegar að finna þar, lesi menn milli línanna ef svo má segja. Þar eru hetjurnar þrúgaðar af heiðursskyldu sem leiðir þær til óhjákvæmilegrar glötunar, og Halldór Laxness nýtir einmitt þá hefð og spinnur hana áfram. 

[Wilhelm Emilsson, 1.8.2025 kl. 20:35]

Kærar þakkir fyrir svarið, Ragnar Geir. Það má vissulega færa rök fyrir því að Fóstbræðrasaga sé að einhverju leyti gagnrýni á hefndarskyldu--og ég myndi bæta við--hetjuskap og að Kiljan útfæri þetta og magni upp í Gerplu. 

Það sem mér finnst einna best við Gerplu er að þó að Kiljan dragi hetjuhugsjónina sundur saman í háði þá gengur hann ekki af henni dauðri. Bestu ádeilurnar eru yfirleitt skrifaðar af höfundum sem heillast að hluta til af því sem þeir gagnrýna. Gerpla er hetjuleg aðför að hetjuskap.

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 2.8.2025 kl. 09:04]

Takk fyrir þessa góðu athugasemd, Wilhelm.

Ég tek undir það sem þú segir. Besta ádeilan fæðist oft af sammannlegri aðdáun á því sem höfundurinn setur sig upp á móti. 

Ég er líka sammála þér í því að Gerpla gengur ekki af hetjuskapnum dauðum. Þvert á móti dregur hún hann fram í nekt sinni og sýnir hvað verður um hugmyndina þegar veruleikinn og tíminn fær að vinna á henni. Kannski má segja að í þessari sundurgreiningu sé fólgið nýtt tilefni til hugleiðingar: Hvers konar hetjur viljum við í samtímanum, og hvernig getum við talað um hugrekki og mannkosti án þess að detta í fornar formúlur?

Það væri áhugavert að skoða hvernig þessi tvíræðni, þetta sambland af háði og samúð, á rætur í fornsögum sjálfum. Þar má vissulega finna hetjur sem eru ekki aðeins miklir bardagamenn heldur líka berskjaldaðir menn í leit að merkingu og sátt.