Í stað þess að mótmæla – hvað með að taka þátt?

Mörg ungmenni virðast líta svo á að hefðbundin stjórnmálastarfsemi skili litlu. Þau mæta á mótmæli, tjá sig á samfélagsmiðlum og hafna flokkum sem þau telja sundurleitna og úrelta. En væri ekki tilvalið að þau fengju að kynnast starfsemi flokkanna að innan – með gagnrýnu hugarfari – í stað þess að dæma hana að utan?

Að ganga í stjórnmálaflokk?
Ísland er herlaus þjóð, án herskyldu – en samt lítum við á frið, sjálfstæði og lýðræði sem sjálfgefið og auðfengið erfðagóss. En er það tilfellið? Verður það alltaf svo án nokkurrar verklegrar þjálfunar? 

Ég hef stundum velt því fyrir mér hvort ekki mætti nýta félagsfræðikennslu í framhaldsskólum til að efla lýðræðisvitund enn betur en gert er og með ákveðið sjónarmið í huga. Til dæmis með því að gefa nemendum kost á að ganga tímabundið í stjórnmálaflokk – eða önnur félagasamtök sem vinna að samfélagsmálefnum – og fylgjast með starfinu í eina önn eða svo. Ekki til að verða flokksbundnir aktívistar, heldur til að kynnast málefnavinnu og innviðum lýðræðisins af eigin raun.

Slík hugmynd þarf auðvitað að byggja á skýrum forsendum. Þátttakan yrði að vera valkvæð og val nemandans sjálfs. Skólinn mætti hvorki stýra flokksvali né þrýsta á nemendur að styðja málstað sem þeim fellur ekki. En ef verkefnið væri útfært þannig að nemandi velji sér stjórnmálaflokk, félagasamtök eða hagsmunahópa sem hann vill kynnast – og taki þar virkan þátt í tiltekinn tíma með námslegri úrvinnslu að lokum – gæti það ekki orðið dýrmæt verkleg lýðræðisleg þjálfun?

Erlendis hefur þetta þegar verið reynt. Í Kanada taka 15 ára nemendur þátt í samfélagsverkefnum sem hluta af námi í ríkisborgaravitund. Í Noregi er starfsemi ungmennaráða og nemendaþinga hluti af lýðræðisfræðslu. Í Þýskalandi er „service learning“ tengt beint við námsgreinar, og í Svíþjóð fá ungmenni að prófa sig í hlutverki þingmanna í æfingum sem líkja eftir starfsháttum ríkisstofnana. Allt er þetta unnið með virðingu fyrir sjálfræði nemenda, pólitísku hlutleysi skóla og gagnrýninni hugsun.

Hér á landi búa margir unglingar yfir sterkri réttlætiskennd og vilja til að hafa áhrif á samfélagið. Þau sækja mótmæli, skrifa undir áskoranir, taka til máls á samfélagsmiðlum – en horfa jafnframt með tortryggni á stjórnmálaflokka. Ef til vill af því að þau þekkja starfsemi þeirra ekki af eigin raun og það er af sem áður var í árdaga lýðveldisins þegar heilu fjölskyldurnar tilheyrðu gjarnan ákveðinni stjórnmálahreyfingu.

Í þessu sambandi ber að nefna að sums staðar eru starfandi ungmennaráð sem veita sveitarfélögum ráðgjöf um málefni ungs fólks. Slík ráð eru mikilvægt skref í átt að lýðræðisþátttöku, en þau hafa yfirleitt eingöngu ráðgefandi hlutverk og takmarkast við sveitarstjórnarstigið. Þátttaka í þeim gefur ekki endilega innsýn í hvernig stefnumótun fer fram innan stjórnmálaflokka eða hvernig ákvarðanir eru teknar á landsvísu. Þau ná því ekki að fylla það skarð sem lýðræðislegt „þjálfunarstarf“ innan flokka eða félagasamtaka gæti gert – sérstaklega ef það er hluti af námslegu samhengi.

Í stað þess að láta sinnuleysi eða afskiptaleysi ráða för ætti ekki að bjóða þeim að kynnast þessum hreyfingum að innan? Láta þau sjá hvernig samvinna og liðsheild er byggð upp, hvernig stefnuskrár eru mótaðar á grunni málefnavinnu, hvernig kosningabarátta er háð – og hvað þarf til að hafa áhrif?

Ef við viljum að lýðræði haldi velli með friðsælum hætti, þurfum við líka að bjóða upp á virka borgaralega þjálfun. Hún getur hafist í framhaldsskóla – með því að ganga inn, en ekki burt frá lýðræðinu.

Athugasemdir

[Sindri Karl Sigurðsson, 27.7.2025 kl. 23:47]

Sæll síðuhöfundur.

Ég er að sumu leyti sammála þér, það sem truflar mig er að ungmenni geta nú þegar gengið í stjórnmálaflokka ef þeim sýnist svo. Af hverju ætti að skólakerfið að fara að skipta sér af skoðunum þess? Skólakerfið á að vera hlutlaust en við vitum báðir að svo er ekki og þar hallar til vinstri. 

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 28.7.2025 kl. 06:11]

Sæll og takk fyrir athugasemdina, Sindri.

Ég skil þessar áhyggjur og þær eiga vissulega rétt á sér. Það væri í hæsta máta óviðunandi ef skólakerfið reyndi að hafa áhrif á pólitískar skoðanir nemenda - og einmitt þess vegna tek ég sérstaklega fram í pistlinum að þátttakan yrði að vera valkvæð, undir sjálfræði nemandans komin og með öllu laus við stýringu skólans um val flokks eða viðhorfa. Það væri ekki verið að "skipta sér af skoðunum" heldur að gefa færi á reynslu og innsýn í lýðræðislega ferla.

Þú nefnir að ungmenni geti nú þegar gengið í flokka - og það er rétt. En spurningin er sú hvort samfélagið sé að rækta með þeim áhuga og meðvitund til að láta sér þykja það skipta máli. Það er eins og að segja að fólk geti sjálft ræktað garðinn sinn - en ef enginn hvetur til þess, enginn kennir hvernig það fer fram, og enginn segir að það skipti máli, þá liggur garðurinn ósáður og vanhirtur. Og áður en varir stöndum við á stéttinni með fullan poka af fræjum og engan áhuga á að sá.

Það sem ég legg til er ekki þrýstingur eða hugarfarsmótun heldur rækt - ekki innræting heldur uppfræðsla. Og það hlýtur að vera hlutverk skólans að rækta með ungu fólki virka borgaravitund, án þess að þröngva upp á það skoðunum. Ef við gerum það ekki, þá skiljum við garðinn eftir óvarinn fyrir illgresi vantrausts, sinnuleysis og sundrungar.

[Wilhelm Emilsson, 28.7.2025 kl. 21:16]

Takk fyrir pistilinn, Ragnar Geir. Það væri alveg þess virði að prufa þessa hugmynd og sjá hvað gerist. Gaman væri að fá úttekt á því hvort margir á framhaldsskólastigi mæta á mótmæli. Mér sýnast flestir mótmælendur vera eldri. En þetta er auðvitað ekki nægilega vísindalegt hjá mér.

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 29.7.2025 kl. 19:29]

Wilhelm, takk fyrir innlitið. Ég er sammála þér að það væri bæði fróðlegt og gagnlegt að fá einhvers konar úttekt á þátttöku fólks í mótmælum, bæði til að greina aldurssamsetningu og til að skilja hvað það telur áhrifaríkt í dag. Tilfinningin um að flestir mótmælendur séu eldri gæti einmitt verið nærri raunveruleikanum.

Ég held líka að í hverjum árgangi framhaldsskólanema megi finna einstaklinga sem hafa bæði áhuga og þor til að taka þátt í lýðræðislegu starfi, ekki síst ef þeim er boðin leið til að kynnast því í samhengi við námsframvindu. Þess vegna fyndist mér það bæði framtakssamt og djarft ef framhaldsskóli myndi ákveða að prófa slíka leið í einhverju formi. 

[Wilhelm Emilsson, 29.7.2025 kl. 22:04]

Takk kærlega fyrir svarið, Ragnar Geir. Það er alveg rétt að það eru, og hafa alltaf verið, nemendur á framhaldsskólastigi sem hafa mikinn áhuga á stjórnmálastarfi--man eftir þeim og sumir eru í dag framarlega í stjórnmálum--en flestir hafa öðrum hnöppum að hneppa á þessum árum  Það er jú flókið að vera unglingur og margt sem skiptir mann meira máli á því tímabili en að stússast í stjórnmálum.

Sjálfum fannst mér stjórnmálastarf ekki spennandi, en maður lærði hitt og þetta um hvernig vald virkar og síðar mér áttaði ég mig á því að það eru mistök að leiða stjórnmál algerlega hjá sér. Ég hefði sennilega lært þessa lexíu fyrr ef það sem þú leggur til yrði gert.

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 30.7.2025 kl. 06:50]

Wilhelm, takk fyrir þetta einlæga og skemmtilega framhald.

Já, þú hefur alveg rétt fyrir þér: líf framhaldsskólanema er flókið, ekki síst félagslega og tilfinningalega, og oft hafa ungt fólk og stjórnmál ekkert sérstaklega mikla aðdráttarafl hvort til annars á þeim aldri. En ef til vill er það einmitt þess vegna sem við þurfum að skapa vettvang sem nær til þeirra þar sem þau eru stödd - ekki til að binda þau við stjórnmálastarf, heldur til að kveikja meðvitund og mögulega sá hugsunarfræjum sem nýtast síðar.

Þegar ég hugsa um það, dettur mér í hug samlíking: Það er ekki ósvipað því hvernig við hvetjum ungt fólk til íþróttaiðkunar í framhaldsskólum - ekki vegna þess að við gerum ráð fyrir að flestir verði atvinnumenn, heldur vegna þess að við teljum líkamlega ræktun vera hollan grunn að heilbrigðu lífi. Sama mætti segja um þátttöku í lýðræðisstarfi: það þarf ekki að stefna beint á þing til að njóta góðs af því að hafa einu sinni tekið þátt, haldið ræðu, skrifað ályktun eða mætt á stjórnmálafund.

Á árum áður önnuðust ungmennafélögin málfundaþjálfun og ræktun með kjörorðinu "ræktun lands og lýðs" - þar sem andleg og samfélagsleg ræktun var hluti af því sem við getum kallað þjóðaruppeldi. Í dag erum við farin að sjá hvernig einangrun og sífellt veikari samfélagsleg tengsl ungmenna valda því að bæði íþróttafélög, ungmennafélög og stjórnmálasamtök eiga í vök að verjast við að laða til sín áhugasama.

Kannski þurfum við að endurvekja þá hugsun - ekki til að binda unga fólkið við kerfi sem við eldri þekkjum, heldur til að bjóða þeim vettvang til að æfa rödd sína, kynnast ábyrgð og fá að reyna að hafa áhrif. Því ef við æfum okkur ekki í lýðræði - hvernig eigum við þá að geta lifað því?

[Wilhelm Emilsson, 30.7.2025 kl. 18:41]

Kærar þakkir fyrir gott svar, Ragnar Geir.