Ofsóknirnar sem áttu að sameina heimsveldið

Á fjórðu öld eftir Krist stendur Rómaveldi á barmi upplausnar. Út á við virðist keisaraveldið enn öflugt – en að innan molnar það undan vantrausti, sundrungu og siðferðilegri örþreytu. Það sem gerist á þessum tíma er saga ríkis sem varð smám saman ófært um að greiða úr eigin vandamálum.

Hernaðarútþensla hafði lengi verið undirstaða tekna ríkisins. Þegar sú útþensla stöðvaðist, hækkuðu skattar en tekjur drógust saman. Herinn var dýr í rekstri og aðalsmenn forðuðust greiðslur. Á sama tíma bjuggu tugir þúsunda rómverskra borgara í ótryggum fjölbýlishúsum, svokölluðum insulae, sem oft voru byggð á mörgum hæðum, án brunavarna eða hreinlætisaðstöðu, sérstaklega þau sem fátækara fólkið bjó í. Þau voru oft upphlaðin í flýti úr lélegum efnum eins og timbri, múrsteinum og kalksteini, og gátu náð upp í sex til átta hæðir. Hrun var ekki óalgengt, stundum með manntjóni.

Húsin voru líka eldfim vegna notkunar opins elds til eldunar, lýsingar og upphitunar, og skortur á brunavörnum gerði það að verkum að eldar gátu breiðst hratt út og eyðilagt heilu hverfin. Keisarinn Áugústus þurfti að setja reglur um hámarkshæð slíkra húsa vegna tíðra hruna og bruna.

Fátækir fengu „brauð og leiki“ – það er að segja ókeypis korn og blóðugar skemmtanir á hringleikavellinum – en enga framtíð. Þetta orðalag kemur frá rómverska skáldinu Juvenalis, sem lýsti hvernig fólkinu var haldið rólegu og uppteknu með úthlutunum og afþreyingu – en svipt djúpum áhrifum á samfélagið.

Á meðan naut yfirstéttin fágætra lífsþæginda: glæsivilla með einkagörðum, baðhúsa, sveitasetra, þjónustufólks og veisluhalda. Klæði þeirra voru jafnvel prýdd purpuraþræði – sem einn og sér gat kostað árstekjur verkamanns. Þeir sem lifðu við slíkar allsnægtir gátu ekki skilið reiði þeirra sem bjuggu í skuggunum á milli húsveggja og brunnpípa.

Keisararnir voru ótraustir í sessi, þeim var gjarnan steypt af stóli eða þeir myrtir af eigin hershöfðingjum. Til að bregðast við þessari óreglu kom Díókletíanus á fót fjórkeisarakerfi (tetrarkíu) árið 293 – tveir „augusti“ og tveir „caesares“ skiptu með sér stjórn ríkisins. Þetta átti að tryggja jafnvægi, en í reynd afhjúpaði það dýpri veikleika. Enginn einn bar ábyrgð – og enginn einn naut trausts.

Dómstólar voru spilltir, oft mútuþægir, og embættismenn þjónuðu hagsmunum valdastétta. Trú almennings á réttlæti og siðferði hafði rofnað. Guðir Rómar höfðu misst aðdráttarafl sitt: fólk sótti í austræn leyndarhyggjutrúarbrögð og leitaði í kristnina sem boðaði von, kærleika og heilagt líf sem boðaði innri tilgang og lífsfyllingu sem var í hróplegri andstöðu við innihaldslausa tilveru lágstétta og hástétta. 

Hugsun Díókletíanusar
Gaius Aurelius Valerius Diocletianus, sem við þekkjum sem Díókletíanus, fæddist um árið 244 í Dalmatíu (í dag hluti af Króatíu). Hann var af lágum stigum, líklega sonur frelsingja, og vann sig upp í gegnum herinn. Hann var klókur stjórnmálamaður og tókst með skipulagi og hörku að koma á tímabundnum stöðugleika í ríkinu eftir margra áratuga óstöðugleika. Hann ríkti sem keisari frá 284 til 305 og lét af völdum sjálfviljugur – það eitt segir sitt um hve frábrugðinn hann var mörgum forverum sínum.

Díókletíanus var ekki ofbeldismaður að upplagi – heldur hugsjónamaður með reglufestu og samræmi að leiðarljósi. Hann taldi að friður og stöðugleiki krefðust sameiginlegrar trúar og hátíða – og að keisaradýrkun væri ekki bara siður, heldur hornsteinn ríkisvaldsins.

Þeir sem neituðu að tilbiðja keisarann voru því í hans augum ekki aðeins trúvillingar – heldur pólitískir afbrotamenn. Kristnir menn höfnuðu keisaradýrkun, játuðu öðrum Drottni og hlýddu samvisku sinni. Þetta var alvarleg ógn, því þeir þoldu refsingar, hlýddu æðra valdi – og voru ekki til í að þegja. Kristnin boðaði ekki aðeins nýjan heim – heldur einnig nýja sjálfsmynd valdsins: Guð sem þjónaði, Guð sem þvoði fætur og dó á krossi. Fyrir keisara sem leit á sig sem guðlegan drottnara, var slíkur boðskapur alvarleg ögrun.

Díókletíanus gerði þau mistök að gera ekki greinarmun á hegðun og hjarta. Hann taldi að ef hegðun væri samræmd, líkt og gert var í hernum, fylgdi hugurinn á eftir. Hann trúði að með því að samræma siði – með ofbeldi ef með þurfti – mætti ná stjórn á hegðun fjöldans, mistök sem margir í hans stöðu hafa því miður endurtekið. Ofsóknirnar voru ekki aðeins trúarlegar – heldur pólitískt skipulagðar. Þær áttu að styrkja ríkisvaldið, skapa einingu gegn „sameiginlegum óvini“, og fæla uppreisnarseggi frá því að hlýða samvisku sinni. Refsingar urðu að sýnikennslu í hörku valdsins.

En valdið sem þar var sýnt, var ekki sterkt – heldur kvíðafullt. Það hræddist hugsun, trú og sjálfstæða samvisku. Og vald sem ber þennan ótta innra með sér – á sér ekki framtíð, að minnsta kosti ekki bjarta eða langa.

Þeir sem áttu að hverfa
Í þessari veröld voru þeir sem neituðu að tilbiðja keisarann dæmdir til dauða. Nafn þeirra mátti ekki lifa. Lík þeirra áttu að hverfa. En einhver mundi. Ein kona safnaði saman líkamsleifunum. Einn páfi festi nöfnin í stein. Eitt samfélag hélt áfram að biðja – og nefna þessi nöfn. Sjá nánar sögu tveggja slíkra manna á kirkjunetinu: https://kirkjunet.blogspot.com/2025/06/hl-marsellinus-og-hl-petur-pislarvottar.html

Athugasemdir

[Wilhelm Emilsson, 2.6.2025 kl. 21:40]

Takk fyrir fínan pistil.

Ég vona að ég fari rétt með það að einn af þessum fjórum, ríkir svo sem fyrsti kristni keisari Rómaveldis, Konstantínus mikli. Svona eru hlutirnir fljótir að breytast.

[Wilhelm Emilsson, 2.6.2025 kl. 22:53]

Ég held að ég hafi farið með rangt mál. Einn af þessum fjórum var pabbi Konstantínusar mikla ef heimildin sem ég las er áreiðanleg.

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 3.6.2025 kl. 06:30]

Wilhelm takk fyrir innlitið og áhugaverða athugasemd!

Þú ert á réttri leið þarna - einn af fjórum keisurum fjórkeisarakerfisins var Constantius Chlorus, sem ríkti sem "caesar" í vestri undir Díókletíanusi. Hann var faðir Konstantínusar mikla, sem varð síðar fyrsti kristni keisari Rómaveldis og markaði upphaf nýrrar veraldarsögu með útgáfu Mílanótilskipunarinnar árið 313. Það er kaldhæðnislegt og á vissan hátt stórbrotið að aðeins örfáum árum eftir síðustu miklu ofsóknir Díókletíanusar gegn kristnum, þá tekur sonur eins af tetrörkunum við og snýr valdi Rómaveldis í átt til trúfrelsis og kristni. Það sýnir kannski best að valdið getur reynt að móta samvisku fólks - en það tekst ekki til lengdar.

Takk fyrir að rifja þetta upp!

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 3.6.2025 kl. 07:03]

Athyglisvert er að kafa ofan í lífsskilyrði fátækra í rómverskum fjölbýlishúsum, insulae. Þessi hús, sem oft risu fjórar til átta hæðir, voru ekki aðeins þröng og óhentug - heldur beinlínis hættuleg. Eldstæði í íbúðunum voru yfirleitt einföld, opinn eldur á steinbekk eða í leirpotti, án skorsteina eða reykháfs. Reykurinn átti að leita út um opinn glugga eða hurð, sem oft dugði skammt.

Það þýddi að inniloft varð óheilnæmt og eldhætta mikil. Þar sem neðri hæðir voru frekar uppteknar af verslunum og dýrari íbúðum, sátu fátækir ofar - þar sem erfitt var að komast út ef kviknaði í. Brunavarnir voru engar, og þegar eldur kviknaði gátu hann og reykurinn breiðst upp um hæðirnar með skelfilegum afleiðingum.

Þess vegna var insulae ekki aðeins tákn um félagslega stöðu - heldur einnig um þá áhættu sem fátæktin fól í sér í bókstaflegum skilningi: að brenna inni á eigin heimili.

Aðgangur að vatni og salernisaðstöðu í insulae fjölbýlishúsum Rómar var afar bágborið, sérstaklega frá efri hæðum. Flestir íbúar höfðu engin einkanot af vatni - þeir sóttu vatn niður í götu í vatnsbrunna eða gosbrunna sem voru tengdir vatnsleiðslum borgarinnar. Þeir sem bjuggu á neðri hæðum eða í betri íbúðum gátu stundum fengið vatn úr leiðslu inn í hús.

Salernisaðstaðan var sameiginleg og oftast staðsett niður við götuna eða á baklóðum. Þetta voru einfaldir útikamrar með steinbekk og vatnsrennu sem skolaði úr - þegar vatn var til. Á efri hæðum höfðu fátækari íbúar oft ekki einu sinni slíka aðstöðu, og þá var gripið til potta eða íláta sem voru svo tæmd út um glugga - oft með hættu fyrir vegfarendur.

Róm hafði vissulega þróað frárennsliskerfi (eins og Cloaca Maxima), en það náði ekki að þjóna öllum og alls ekki öllum í insulae. Þessar aðstæður stuðluðu að sjúkdómum og óheilbrigði, og endurspegla félagslegan mismun jafn sterkt og purpuralitir yfirstéttarinnar.

[Wilhelm Emilsson, 3.6.2025 kl. 16:06]

Takk kærlega fyrir svörin, Ragnar Geir.

Þú skrifar: "Það er kaldhæðnislegt og á vissan hátt stórbrotið að aðeins örfáum árum eftir síðustu miklu ofsóknir Díókletíanusar gegn kristnum, þá tekur sonur eins af tetrörkunum við og snýr valdi Rómaveldis í átt til trúfrelsis og kristni." Ég var einmitt að hugsa á svipuðum nótum.

Og takk fyrir upplýsingarnar um lífshætti Rómverja, sérstaklega þeirra efnaminni. Hreinlæti og pípulagnir skipta máli!  Ég las eftirfarandi á vefsíðu pipulagninga fyrirtækis: 

The complex plumbing system ensured that the Roman Empire did not suffer the same fate as many other civilizations. Drought and a lack of safe drinking water have led to the downfall of at least 10 nations or civilizations, including the Old Kingdom of ancient Egypt and the Maya civilization. Rome’s ingenuity and engineering prowess saved its people from similar fates and likely contributed to the empire’s nearly 1,500-year existence.

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 3.6.2025 kl. 18:11]

Wilhelm - takk fyrir athyglisverðar vangaveltur. 

Þú nefnir afar mikilvægt atriði: Fráveitukerfi Rómverja sem endurspeglaði tæknilega getu. Verkfræðikunnátta þeirra var einstök og brautryðjandi. Vatnsveitukerfi, skolplagnir, hitalagnir og steyputækni (sem nú hefur verið rannsökuð) gerðu þeim kleift að byggja upp borgarsamfélög sem mörg hver stóðu í aldir.

Það má segja að þessi verklegi stöðugleiki, ásamt hugmyndum um "pax romana" og "civitas", hafi haldið heimsveldinu gangandi lengur en mörg önnur menningarsamfélög héldu velli. 

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 3.6.2025 kl. 20:38]

 

Réttlæti eftir stétt - og ögrun kristninnar

Í þessu sambandi má ekki gleyma Rómarréttinum en hann var ekki hlutlaus. Lögin gerðu greinarmun á ríkum og fátækum, frjálsum og ófrjálsum, karli og konu, borgara og útlendingi. 

Í kringum árið 212 e.Kr. gaf keisarinn Caracalla út Edictum de civitate, sem veitti öllum frjálsum mönnum í ríkinu rómverskan borgararétt. En jafnrétti á pappír þýddi ekki réttlæti í framkvæmd. Mismunun hélt áfram - og stéttaskipting var samofin öllum stofnunum ríkisins, þar á meðal lögunum sjálfum.

Eitt skýrasta dæmið er praetor peregrinus, sérstakur dómari sem sá um málefni þeirra sem voru ekki rómverskir borgarar. Þeir fengu ekki sama rétt og borgararnir.

Þess vegna var boðskapur kristninnar byltingarkenndur:

"Hér er enginn Gyðingur né Grikki, þræll né frjáls maður, karl né kona. Þér eruð öll eitt í Kristi Jesú" (Gal 3,28)

Þegar kristnir söfnuðir tóku til sín fátæka, sýndu ekkjum og þrælum umhyggju, og játuðu að réttlæti væri ekki byggt á ætt, auði eða borgararétti - þá hófst smám saman rof innan hugmyndagrunns Rómar.

Rómarrétturinn hélt uppi stigveldi stéttaskiptingarinnar, en kristnin braut það upp í framkvæmd. Og þegar slíkur hugsunarháttur nær fótfestu - varð það ekki aðeins óþægilegt fyrir ríkisvaldið. Það varð ólíðandi - að minnsta kosti í huga Díókletíanusar.