Þegar ríkið stígur of fast inn á vettvang samviskunnar – Cristero-uppreisnin og lærdómur hennar

Árið 1926 hófst í Mexíkó ein umtalsverðasta trúarandspyrna 20. aldarinnar. Hún stóð í tæp þrjú ár og kostaði tugþúsundir lífið. Uppreisnin, sem kennd er við kjörorðið „Viva Cristo Rey!“ – „Lifi Kristur konungur!“ – var ekki skipulagt valdarán heldur djúp grasrótarviðbrögð við róttækri veraldarhyggju sem svipti milljónir fólks réttinum til að iðka trú sína opinberlega.

Það sem á yfirborðinu leit út fyrir að vera trúarátök var í raun marglaga togstreita um sjálfsmynd þjóðar. Í bakgrunni var gagnrýni á langvarandi tengsl kaþólsku kirkjunnar við yfirstétt og landeigendur, sem höfðu beitt sér gegn lýðræðisþróun á 19. öld. Eftir byltingarárin 1910–1917 var ný stjórnarskrá samþykkt sem átti að tryggja veraldlegt ríki, en í stað þess að tryggja trúfrelsi með skynsömum aðskilnaði ríkis og trúfélaga, var gengið í öfuga átt – trú var útilokuð úr opinberu lífi með lagaákvæðum sem gerðu kirkjulíf að glæpsamlegri athöfn.

Lög sem takmörkuðu trúfrelsi
Í stjórnarskrá Mexíkó frá 1917 var trúfrelsi í orði, en í reynd takmarkað með eftirfarandi ákvæðum:

3. grein bannaði trúarbrögð í skólastarfi, einnig í einkaskólum með opinbert leyfi.
5. grein bannaði munkareglur.
24. grein bannaði prestum að stjórna trúarathöfnum utan helgidóma.
130. grein svipti presta borgaralegum réttindum og setti starfsmannakvóta yfir trúariðkun í hverju héraði.

Þetta kerfi lagði kirkjuna undir ríkið og útilokaði samviskufrelsi í reynd. Slík lagasetning átti sér hliðstæðu í ýmsum einræðisríkjum 20. aldar, en á fáum stöðum í vestrænum lýðræðisríkjum varð hún jafn kerfisbundin. Þegar þessum lögum var framfylgt með fangelsunum, aftökum og lokun kirkna, reis upp öflug andstaða úr grasrótinni – þar sem bændur, konur og börn stóðu saman með prestum í felum.

Samanburður við Spán: trú sem samfélagsátakasvið
Það er fróðlegt að bera Cristero-uppreisnina saman við spænska borgarastríðið. Í báðum löndum var kirkjan orðin tákn kerfis sem margir töldu andsnúið frelsi og jafnrétti. Á Spáni voru prestaskólar og klaustur oft tengd konungshyggju og forréttindum. Í báðum löndum var viðbragð hinna róttæku að svipta kirkjuna öllu hlutverki í samfélaginu – en án þess að tryggja einstaklingsbundið trúfrelsi í staðinn.

Þetta leiddi til þess að alþýðufólk – sem ekki tengdi trú sína við völd heldur við tilverugrundvöll – varð fórnarlamb byltingarinnar. Á Spáni birtist það í kirkjubrunum og blóðbaði rauðliða. Í Mexíkó varð það að Cristero-hreyfingunni. Í báðum tilvikum varð sú hugsun ráðandi að trúarleg sannfæring væri hindrun, ekki réttindi.

Langtímalærdómur: vernd trúfrelsis er ekki aðstoð við trúarbrögð
Það sem Cristero-uppreisnin kennir okkur er þetta: Að vernda trúfrelsi þýðir ekki að gefa trúarhópum forréttindi. Það þýðir að ríkið forðast að setja sig í dómarasæti yfir því hvernig fólk lifir lífi sínu samkvæmt samvisku sinni – hvort heldur sú samviska sé trúarleg eða veraldleg. Ríki sem bannar trúarleg tákn, helgihald eða sakramenti – jafnvel í nafni jafnréttis – fer að skerða þá breidd mannréttinda sem það segist verja.

Mexíkó tók ekki upp formlegt samband við Páfagarð aftur fyrr en árið 1992. Þá var stjórnarskránni breytt og trúfélög fengu aftur réttindi til að eiga eignir og starfa opinberlega. En sárin lifa enn í minningu fólks, söngvum, hátíðum og bæn, þar sem orð eins og „Lifi Kristur konungur!“ eru hvorki krafa um yfirráð né afturhvarf – heldur játning um innra frelsi og samstöðu með þeim sem þegja og þjást.

Sjá nánar hér: https://kirkjunet.blogspot.com/2025/05/heilagur-kristofer-magallanes-og.html