Nýr páfi Leó XIV og þjóðfélagskenning kirkjunnar

Nýkjörinn páfi, Leó XIV, hefur valið sér nafn sem minnir á tímamót í sögu kirkjunnar og vestrænnar samfélagsumræðu. Sá síðasti sem bar þetta nafn, Leó XIII er einkum þekktur fyrir að hafa skrifað bréfið Rerum Novarum árið 1891 – rit sem markaði upphaf þess að kaþólska kirkjan tjáði sig opinberlega um efnahags- og þjóðfélagsmál samtímans.

Á þeim tíma voru kapítalismi og kommúnismi í harðri andstöðu. Páfinn hafnaði öfgum beggja. Hann staðfesti rétt einstaklinga til einkaeignar en krafðist jafnframt samfélagslegrar ábyrgðar þeirra sem ættu auð. Hann lýsti yfir stuðningi við rétt verkafólks til sanngjarnra launa og stofnunar stéttarfélaga, en hafnaði stéttabaráttuhugmyndum. Hlutverk ríkisins væri ekki að stjórna öllu, heldur að verja hina veikustu þegar þörf krefur.

Þó Rerum Novarum sé trúarlegt skjal að uppruna, þá hafði það áhrif víðar. Það varð upphaf kaþólskrar þjóðfélagskenningar sem hafði áhrif í Evrópu um áratugi – ekki síst á hægri væng stjórnmálanna, t.d. kristilega demókrata í Þýskalandi og Ítalíu, og síðar í trúar- og félagslegum skrifum Jóhannesar Páls II.

Það er forvitnilegt að sjá páfa nú á 21. öldinni taka sér þetta nafn. Hann kann að vera að senda þau skilaboð að kirkjan ætli sér að taka virkan þátt í umræðu um vaxandi ójöfnuð, stöðu vinnandi fólks og siðferðileg mörk markaðar og ríkisvalds út frá miðlægum grunni kristinna hugmynda sem sameina mannlega reisn, frelsi einstaklinga og samfélagsábyrgð.

Sjá nánar hér: https://kirkjunet.blogspot.com/2025/05/nyr-pafi-leo-xiv-og-jofelagskenning_9.html

 

Athugasemdir

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 9.5.2025 kl. 20:08]

Það er áhugavert að velta fyrir sér hvaða áhrif Rerum Novarum hafði á stjórnmálaþróun í Evrópu. Leó XIII reyndi að finna meðalveg milli öfga samtímans: að viðurkenna eignarrétt og einstaklingsfrelsi, en krefjast þess jafnframt að auður og völdu væru notuð með ábyrgð gagnvart samfélaginu í heild. Með þessu boðaði hann ákveðinn "þriðja valkost"; samfélagssýn sem hafnaði bæði óheftum kapítalisma og ríkisreknum jöfnuði. Þessi hugsun átti eftir að hafa víðtæk áhrif.

Eftir seinni heimsstyrjöldina tóku kristilegir stjórnmálaflokkar í Evrópu, svo sem CDU í Þýskalandi og Democrazia Cristiana á Ítalíu, upp margar af hugmyndum bréfsins. Þeir sameinuðu stuðning við frjálst framtak og eignarrétt með kröfu um félagslega ábyrgð og manngæsku í stefnumörkun. Í stað þess að leggja áherslu á stéttaátök boðuðu þeir samstöðu, fjölskyldugildi og hlutverk sjálfstæðra samfélagseininga eins og kirkna, stéttarfélaga og samvinnufélaga  í velferðaruppbyggingu.

Þó áhrif Rerum Novarum sjáist hvað skýrast í kristilegum mið- og hægriflokkum, átti bréfið einnig sinn þátt í mótun kristilegrar vinstristefnu víða í Evrópu. Í löndum eins og Frakklandi, Hollandi og Belgíu komu fram trúaðir félagshyggjumenn sem vildu byggja réttlátara samfélag á grunni kristinna gilda, með áherslu á félagslegt réttlæti, réttindi verkalýðs og vernd lágstétta. Þeir vildu hvorki óheftan kapítalisma né trúlausan sósíalisma, heldur félagslegt réttlæti í ljósi manngildis og samfélagsábyrgðar.

Á 20. öld þróaðist í Suður-Ameríku svokölluð frelsunarguðfræði, þar sem sumir kaþólskir guðfræðingar og prestar notuðu Rerum Novarum og síðar Populorum Progressio sem siðferðilegan grundvöll í baráttu sinni fyrir réttindum fátækra. Þessi hreyfing varð þó umdeild innan kirkjunnar, og Jóhannes Páll II páfi hafnaði ákveðið þeirri útgáfu frelsunarguðfræðinnar sem tók of mikið upp úr marxískri hugmyndafræði og sá í fátækum fyrst og fremst pólitíska stétt í átökum við ríkjandi vald. Páfinn lagði þess í stað áherslu á mannlega reisn allra og samstöðu byggða á kærleika og ábyrgð, ekki stéttabaráttu.

Hér á Íslandi má velta því upp hvort íslenskir mið- og hægriflokkar hafi einnig sótt að einhverju leyti í þessa arfleifð. Framsóknarflokkurinn, stofnaður árið 1916, lagði frá upphafi mikla áherslu á samvinnuhugsjónina, sem í anda Rerum Novarum telur samfélagslegt réttlæti byggjast á samvinnu frekar en átökum. Sjálfstæðisflokkurinn, sem varð til 1929, bar um árabil einkunnarorðin "stétt með stétt" og talaði með svipuðum hætti fyrir samstöðu stétta og félagslegri ábyrgð atvinnurekenda. Þótt hann hafi í seinni tíð færst nær frjálshyggju og dregið úr tengingu við kristin gildi í opinberri stefnu sinni, má segja að einhver hluti af upphafshugsjónunum flokksins hafi verið í samhljómi við þjóðfélagskenningu kirkjunnar eins og hún mótaðist á grundvelli Rerum Novarum.

Þannig má líta á Rerum Novarum ekki aðeins sem kirkjulegt bréf, heldur einnig sem siðferðilegan ramma fyrir hægri- og miðstefnu sem byggir á samfélagslegri ábyrgð án ríkisofstjórnar. Í ljósi þess er það athyglisvert að Leó XIV skuli nú sækja sér nafn í þessa arfleifð, hugsanlega með því markmiði að endurvekja umræðu um siðferði, samstöðu og skyldur í veröld þar sem öfgar og skautun hafa á nýjan leik orðið áberandi.

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 9.5.2025 kl. 20:33]

Árið 1991, hundrað árum eftir að Leó XIII gaf út Rerum Novarum, gaf Jóhannes Páll II út bréfið Centesimus Annus, þar sem hann endurnýjaði samfélagshugsun kirkjunnar í ljósi breyttra aðstæðna. Þar sem Rerum Novarum svaraði áskorunum iðnvæðingar og stéttaandstöðu 19. aldar, fjallar Centesimus Annus um frelsi, réttlæti og ábyrgð í nýjum veruleika: falli kommúnismans, vaxandi markaðsvæðingu og alþjóðavæðingu.

Í bréfinu viðurkennir páfinn mikilvægi frjáls markaðar og einkaframtaks, en undirstrikar að slíkt frelsi þurfi á siðferðilegri rót að halda: Sérhver hagfræðileg stefna verður að vera metin í ljósi þess hvernig hún þjónar mannlegri reisn og heilindum einstaklingsins; (CA nr. 13).¹ Markaðurinn sé ekki sjálfkrafa réttlátur, hann verði aðeins siðferðilega haldgóður ef hann þjónar manngildi og heildarhagsmunum.

Sérstaklega leggur bréfið áherslu á mikilvægi millistofnana, fjölskyldna, félagasamtaka og einkarekinnar þjónustu, sem séu nauðsynleg mótvægi við ofríki ríkisins. Meðal þeirra gegnir menntakerfið lykilhlutverki. Í nr. 48 segir:

"Sönn menntun felst í því að móta manninn í ljósi æðra tilgangs hans og í þágu þeirra samfélaga sem hann tilheyrir."²

Foreldrar, segir páfinn, eiga frumrétt á því að velja hvernig börn þeirra eru menntuð, og ríkið megi ekki telja sig eitt hafa vald til að skilgreina menntun.³

Þessi sjónarmið eiga beint erindi við íslenskt samfélag. Þótt skólakerfið hér sé almennt gott og víðtækt, hafa margir bent á að það sé orðið of einsleitt, einkum þegar kemur að fjármögnun og viðurkenningu á fjölbreyttum rekstrarformum. Einkareknir skólar og skólar með sérhæfða menntastefnu eiga erfitt með að fá sambærilega stöðu og opinberir skólar, og fjölskyldur hafa í raun takmarkað val. Þetta getur stangast á við þau siðferðilegu og samfélagslegu sjónarmið sem Centesimus Annus dregur fram: að fjölbreytni í menntun og virðing fyrir forgangsrétti fjölskyldunnar séu hluti af því að vernda frelsi og móta samfélag með mannlega reisn í fyrirrúmi.

Neðanmálsgreinar

¹ Centesimus Annus, nr. 13: Every economic decision has a moral consequence. It must be evaluated in light of its service to the dignity and integrity of the human person.

² Centesimus Annus, nr. 48: A true education is the formation of the human person in view of his final end and of the good of the societies of which he is a member.

³ Centesimus Annus, nr. 48 (frh.): The right of parents to choose the education that shall be given to their children is primary and inalienable.