Málþófið og lýðræðið

Í ræðu við nýliðna setningu Alþingis ávítaði Halla Tómasdóttir forseti Íslands þingmenn fyrir málþóf. Hún minnti á að það væri ekki keppikefli Alþingis að slá met í málþófi, heldur að efla málefnalega umræðu og skila þjóðinni niðurstöðum.

Orðið málþóf er gamalt og á rætur í orðinu þæfa, sem merkir að nudda ull upp úr blöndu af kúahlandi og volgu vatni svo hún einangraði betur. Þannig verður myndlíkingin ljós: umræðan er nudduð og nudduð þar til ekkert nýtt kemst að og ferlið verður tilgangslaust.

Málþóf er stundum réttlætt sem tæki minnihluta til að tefja meirihlutann. En í reynd hefur það oftar en ekki þau áhrif að lama þingstörf og tefja brýn mál. Það er spurning hvort slíkt sé lýðræðinu til framdráttar eða til tjóns. Ég hallast að hinu síðara. Þegar einstakir þingmenn eða lítill hópur getur tafið meirihlutavilja með endalausum ræðum, þá er það ekki styrkur lýðræðisins heldur veikleiki þess.

Á Norðurlöndunum hafa þingmenn tekið afdráttarlausa afstöðu gegn málþófi. Í Danmörku, Noregi og Svíþjóð eru ræðutímar strangt takmarkaðir og forsætisnefndir hafa vald til að stöðva óþarfa endurtekningar. Í Finnlandi eru reglurnar sveigjanlegri, en hefðin fyrir stuttum og málefnalegum ræðum tryggir að málþóf er sjaldgæft. Ísland stendur þannig einna næst bandaríska kerfinu, þar sem málþóf hefur löngum verið notað sem pólitískt tæki — með þeim afleiðingum að þingið getur lamað sjálft sig.

Við ættum að hlusta á Höllu forseta og taka mið af norrænum nágrönnum okkar. Lýðræði byggir á umræðu, en líka á því að ákvarðanir séu teknar. Þegar málþófið verður að lokum eini leikurinn, þá tapar lýðræðið.

 

Orð forsetanna við þingsetningu vekja undrun

Framtíðin snýst ekki um dans á nálaroddi, heldur um samstöðu

Erfðafræðirannsóknir hafa sýnt fram á að allar manneskjur eiga sér sameiginlega forfeður, svonefnda mítókondríal Evu og Y-litninga Adam. Þessar niðurstöður minna okkur á að mannkynið er í raun ein fjölskylda, samtengd í gegnum eina sögu og eitt genamengi. Þar sameinast trú og vísindi í því að undirstrika sameiginlegan uppruna okkar allra og þá ábyrgð sem við berum hvert gagnvart öðru.

Þessi sýn leggur áherslu á samstöðu og ábyrgð í stað þess að einblína á sundrung. Í heimi sem stendur frammi fyrir hnattrænum áskorunum eins og fátækt, átökum og hugmyndafræðilegum klofningi er þessi sameiginlegi skilningur mikilvægari en nokkru sinni fyrr.

Hið tvíeggjaða sverð byltinganna
Sagan sýnir okkur að reiði vegna misskiptingar brýst oft út í byltingum sem í fyrstu virðast réttlætanlegar, en hafa tilhneigingu til að eyða sjálfum sér. Pierre Vergniaud sagði á tíma Frönsku byltingarinnar: „Byltingin, líkt og Satúrnus, étur börnin sín.“ Hann endaði sjálfur undir fallöxinni, og loforð byltingarinnar um frelsi og jafnrétti breyttist í vald Napóleons. Beethoven, sem tileinkaði honum Eroicu-sinfóníuna, varð svo sár yfir krýningu hans sem keisara að hann strokaði nafn hans út úr handritinu með offorsi.

Marx og arfleifðin
Karl Marx leit á Frönsku byltinguna sem dæmi um hvernig stéttaátök knýja söguna áfram. Í Kommunistaávarpinu (1848) lýsti hann sögunni sem óslitinni baráttu milli kúgara og undirokaðra og kallaði verkalýðinn til sameiginlegrar byltingar. Ávarpið varð með tímanum að grunnriti hreyfingar sem vildi breyta heiminum með róttækum hætti. En á sama tíma tóku verkalýðsfélög að ryðja sér til rúms. Þau beittu ekki vopnuðum átökum heldur samstöðu, samningum og þrýstingi. Þau náðu fram launabótum, styttri vinnudegi, velferðarkerfi og auknu lýðræði. Áhrif þeirra urðu í reynd sterkari og jákvæðari en byltingarhugsunin sem þau áttu rætur að rekja til.

Menningarbyltingar í sögunni og samtímanum
Í Kína undir forystu Mao Zedong var reynt að hreinsa út gamlar hefðir í nafni nýrrar hugsjónar. Útkoman varð sundrung og þjáningar. Slík ferli minna á pendúl sem sveiflast á milli öfga án þess að ná jafnvægi. Sjálfsprottnar menningarhreyfingar samtímans geta þó haft önnur og betri áhrif. MeToo hefði varla orðið til án samfélagsmiðla, en hún hafði fyrst og fremst jákvæð áhrif: raddir þolenda fengu vængi, þöggun var rofin og samstaða skapaðist um meiri virðingu og jafnrétti.

Akademískt frelsi og framtíðin
Í dag má greina áhrif hugmyndafræði átaka innan og utan háskóla. Í nýlegri yfirlýsingu íslenskra rektora var varað við pólitískri íhlutun og hugmyndafræðilegu dagskrárvaldi sem ógnar sjálfstæði vísinda. Slíkar áhyggjur endurspegla víðara samhengi þar sem háskólar í Evrópu og Bandaríkjunum hafa þurft að standa vörð um akademískt frelsi.

Niðurlag
Starf háskóla og rektora má ekki verða að dansi á nálaroddi þar sem enginn má misstíga sig. Það verður að tryggja opna umræðu, fundafrelsi, frelsi fræða og framtíð sem byggir á heildarsýn. Ágreiningur getur verið lærdómsríkur, en aðeins samtal, samstaða, samvinna og fagleg vinnubrögð tryggja framtíðina.