Ofsóknirnar sem áttu að sameina heimsveldið

Á fjórðu öld eftir Krist stendur Rómaveldi á barmi upplausnar. Út á við virðist keisaraveldið enn öflugt – en að innan molnar það undan vantrausti, sundrungu og siðferðilegri örþreytu. Það sem gerist á þessum tíma er saga ríkis sem varð smám saman ófært um að greiða úr eigin vandamálum.

Hernaðarútþensla hafði lengi verið undirstaða tekna ríkisins. Þegar sú útþensla stöðvaðist, hækkuðu skattar en tekjur drógust saman. Herinn var dýr í rekstri og aðalsmenn forðuðust greiðslur. Á sama tíma bjuggu tugir þúsunda rómverskra borgara í ótryggum fjölbýlishúsum, svokölluðum insulae, sem oft voru byggð á mörgum hæðum, án brunavarna eða hreinlætisaðstöðu, sérstaklega þau sem fátækara fólkið bjó í. Þau voru oft upphlaðin í flýti úr lélegum efnum eins og timbri, múrsteinum og kalksteini, og gátu náð upp í sex til átta hæðir. Hrun var ekki óalgengt, stundum með manntjóni.

Húsin voru líka eldfim vegna notkunar opins elds til eldunar, lýsingar og upphitunar, og skortur á brunavörnum gerði það að verkum að eldar gátu breiðst hratt út og eyðilagt heilu hverfin. Keisarinn Áugústus þurfti að setja reglur um hámarkshæð slíkra húsa vegna tíðra hruna og bruna.

Fátækir fengu „brauð og leiki“ – það er að segja ókeypis korn og blóðugar skemmtanir á hringleikavellinum – en enga framtíð. Þetta orðalag kemur frá rómverska skáldinu Juvenalis, sem lýsti hvernig fólkinu var haldið rólegu og uppteknu með úthlutunum og afþreyingu – en svipt djúpum áhrifum á samfélagið.

Á meðan naut yfirstéttin fágætra lífsþæginda: glæsivilla með einkagörðum, baðhúsa, sveitasetra, þjónustufólks og veisluhalda. Klæði þeirra voru jafnvel prýdd purpuraþræði – sem einn og sér gat kostað árstekjur verkamanns. Þeir sem lifðu við slíkar allsnægtir gátu ekki skilið reiði þeirra sem bjuggu í skuggunum á milli húsveggja og brunnpípa.

Keisararnir voru ótraustir í sessi, þeim var gjarnan steypt af stóli eða þeir myrtir af eigin hershöfðingjum. Til að bregðast við þessari óreglu kom Díókletíanus á fót fjórkeisarakerfi (tetrarkíu) árið 293 – tveir „augusti“ og tveir „caesares“ skiptu með sér stjórn ríkisins. Þetta átti að tryggja jafnvægi, en í reynd afhjúpaði það dýpri veikleika. Enginn einn bar ábyrgð – og enginn einn naut trausts.

Dómstólar voru spilltir, oft mútuþægir, og embættismenn þjónuðu hagsmunum valdastétta. Trú almennings á réttlæti og siðferði hafði rofnað. Guðir Rómar höfðu misst aðdráttarafl sitt: fólk sótti í austræn leyndarhyggjutrúarbrögð og leitaði í kristnina sem boðaði von, kærleika og heilagt líf sem boðaði innri tilgang og lífsfyllingu sem var í hróplegri andstöðu við innihaldslausa tilveru lágstétta og hástétta. 

Hugsun Díókletíanusar
Gaius Aurelius Valerius Diocletianus, sem við þekkjum sem Díókletíanus, fæddist um árið 244 í Dalmatíu (í dag hluti af Króatíu). Hann var af lágum stigum, líklega sonur frelsingja, og vann sig upp í gegnum herinn. Hann var klókur stjórnmálamaður og tókst með skipulagi og hörku að koma á tímabundnum stöðugleika í ríkinu eftir margra áratuga óstöðugleika. Hann ríkti sem keisari frá 284 til 305 og lét af völdum sjálfviljugur – það eitt segir sitt um hve frábrugðinn hann var mörgum forverum sínum.

Díókletíanus var ekki ofbeldismaður að upplagi – heldur hugsjónamaður með reglufestu og samræmi að leiðarljósi. Hann taldi að friður og stöðugleiki krefðust sameiginlegrar trúar og hátíða – og að keisaradýrkun væri ekki bara siður, heldur hornsteinn ríkisvaldsins.

Þeir sem neituðu að tilbiðja keisarann voru því í hans augum ekki aðeins trúvillingar – heldur pólitískir afbrotamenn. Kristnir menn höfnuðu keisaradýrkun, játuðu öðrum Drottni og hlýddu samvisku sinni. Þetta var alvarleg ógn, því þeir þoldu refsingar, hlýddu æðra valdi – og voru ekki til í að þegja. Kristnin boðaði ekki aðeins nýjan heim – heldur einnig nýja sjálfsmynd valdsins: Guð sem þjónaði, Guð sem þvoði fætur og dó á krossi. Fyrir keisara sem leit á sig sem guðlegan drottnara, var slíkur boðskapur alvarleg ögrun.

Díókletíanus gerði þau mistök að gera ekki greinarmun á hegðun og hjarta. Hann taldi að ef hegðun væri samræmd, líkt og gert var í hernum, fylgdi hugurinn á eftir. Hann trúði að með því að samræma siði – með ofbeldi ef með þurfti – mætti ná stjórn á hegðun fjöldans, mistök sem margir í hans stöðu hafa því miður endurtekið. Ofsóknirnar voru ekki aðeins trúarlegar – heldur pólitískt skipulagðar. Þær áttu að styrkja ríkisvaldið, skapa einingu gegn „sameiginlegum óvini“, og fæla uppreisnarseggi frá því að hlýða samvisku sinni. Refsingar urðu að sýnikennslu í hörku valdsins.

En valdið sem þar var sýnt, var ekki sterkt – heldur kvíðafullt. Það hræddist hugsun, trú og sjálfstæða samvisku. Og vald sem ber þennan ótta innra með sér – á sér ekki framtíð, að minnsta kosti ekki bjarta eða langa.

Þeir sem áttu að hverfa
Í þessari veröld voru þeir sem neituðu að tilbiðja keisarann dæmdir til dauða. Nafn þeirra mátti ekki lifa. Lík þeirra áttu að hverfa. En einhver mundi. Ein kona safnaði saman líkamsleifunum. Einn páfi festi nöfnin í stein. Eitt samfélag hélt áfram að biðja – og nefna þessi nöfn. Sjá nánar sögu tveggja slíkra manna á kirkjunetinu: https://kirkjunet.blogspot.com/2025/06/hl-marsellinus-og-hl-petur-pislarvottar.html