Dans englanna á nál­ar­oddinum – tilgangslaust þvaður eða raunveruleg speki?

Íslenskur menntaskólakennari nokkur á síðustu öld tiltók þetta dæmi sem birtingarmynd tilgangsleysis miðaldaskólaspekinnar: „Hversu margir englar geta dansað á nál­ar­oddi?“ og hló við. Spurningin er notuð sem háð, en hún á sér áhugaverða sögu sem sýnir að hún er kannski ekki jafn fáránleg og hún virðist við fyrstu sýn.

Saga spurningarinnar - Hæðni mótmælenda
Á sextándu og sautjándu öld tóku lærdómsmenn mótmælenda að gera lítið úr því sem þeim þótti vera „óþarfar þrætur“ miðaldafræðinga. Þá varð til þessi spurning sem raunar finnst ekki í textum Tómasar frá Akvínó eða annarra skólaspekinga. Þeir ræddu hins vegar í alvöru um hvernig englar, sem ekki hafa efnislegt rúmtak, gætu haft staðsetningu.

Þegar þessi umræða var umorðuð sem „dans englanna á nál­ar­oddinum“ varð hún að einhvers konar brandara um tilgangslausar heimspekilegar vangaveltur.

Dorothy L. Sayers – ekki fáránlegt
Breska rithöfundinum Dorothy L. Sayers þótti þessi framsetning ranglát. Hún benti á að spurningin væri í raun rökrétt. Englar væru andlegar verur, þeir hefðu hvorki massa né rúmmál og gætu því verið „til staðar“ án þess að þrýsta hver á annan. Af þeim sökum væri engin takmörkun á fjölda engla sem gætu verið á sama punkti, sem í raun er stutta svarið. 

Vísindaleg samsvörun
Eðlisfræðingar hafa jafnvel bent á vísindalega hliðstæðu. Í skammtafræði geta ljóseindir, sem hafa hvorki massa né hefðbundið rúmtak, safnast saman í sama skammtaástandi. Það er í raun ekkert sem hindrar að óendanlega margar ljóseindir „dansi“ á sama stað.

Eðlisfræðingurinn Richard D. Mattuck benti á að þetta væri bein samsvörun við spurninguna um englana. Það minnir á að sumt sem virðist kjánalegt við fyrstu sýn getur í raun verið forveri að dýpri hugleiðingu um eðli veruleikans.

Hvað getum við lært?
Kannski er spurningin ekki fyrst og fremst brandari heldur hvatning til að staldra við og spyrja hvort eitthvað sé raunverulega „tilgangslaust“ eða hvort við skiljum einfaldlega ekki dýpra samhengi þess. Hún sýnir jafnframt hvernig spurning sem virtist fáránleg í uppgjöri við hugmyndaheim miðalda getur átt sér samsvörun í eðlisfræði nútímans.

Lokaorð
Spurningin um „dans englanna á nál­ar­oddinum“ stendur sem lifandi dæmi um hvernig háð getur breytt heimspekilegri spurningu í brandara – en einnig hvernig speki getur birst í dulargervi kjánaskapar. Kannski er spurningin ekki um óraunhæfar þrætur, heldur minning um að við ættum ekki að hrapa að því að afgreiða hugsun fyrri tíma sem tilgangslausa. Hún getur enn opnað dyr að dýpri skilningi – bæði í heimspeki og vísindum.

Eru kynin jafn mörg englunum á nálaroddinum?