Ítalía og Evrópa um 1200 – krossgötur valds og menningar

Við upphaf 13. aldar ríkti á Ítalíu óvenjuleg blanda átaka og sköpunar. Borgirnar á Mið-Ítalíu, eins og Assisi, Perugia, Siena og Flórens, voru ekki aðeins verslunar- og menningarmiðstöðvar, heldur líka sjálfstæð borgríki sem börðust innbyrðis um áhrif. Hver borg hafði sína eigin heri, lög og bandalög, og stundum gátu átökin blossað upp í blóðug borgarastríð sem skiptu fjölskyldum og vinum í andstæðar fylkingar.

Blómatími riddaramennskunnar
Þetta var blómatími riddaranna. Riddarastéttin var í hávegum höfð, bundin heiðri og trúfesti, og unga menn dreymdi um frægð á vígvellinum eða í krossferðum. Skáld og trúbadorar ortu um riddaraleg afrek og ástir, og tákn eins og skjaldarmerki og helguð sverð voru vel kunnug. Vopnin voru hins vegar enn hin fornu: sverð, spjót, bogar og skildir. Púðrið hafði ekki enn borist til Evrópu, og því voru brynjur og handvopn í vopnabúrum aðalsmanna. Við umsátur um borgir voru notaðar valslöngvur, en borgarmúrar með turnum voru sterkasta vörn borganna.

Hið pólitíska svið
Á hinu pólitíska sviði var Evrópa klofin milli páfastólsins í Róm og hins svokallaða Heilaga rómverska ríkis – lauslegs bandalags furstadæma og borga í Mið-Evrópu undir keisara sem taldi sig arftaka forna Rómaveldis. Páfinn og keisarinn deildu um hvort hið æðsta vald væri andlegt eða veraldlegt, og þessi átök höfðu bein áhrif á borgirnar á Ítalíu. Á þessum tíma sátu á keisarastóli menn eins og Friðrik I „Barbarossa“ og síðar Friðrik II. Nafn Barbarossa, hins rauðskeggjaða konungs, náði til Íslands og varð kunnugt í kvæðum og þjóðsögum. „Frægur heitir Friðrik Barbarossa“ segir á einum stað. 

Tími krossferðanna
Á sama tíma stóðu krossferðirnar sem hæst. Þriðja krossferðin (1189–1192) hafði verið farin með þátttöku Barbarossa, Ríkharðs Ljónshjarta og Filippusar Frakkakonungs. Sú fimmta hófst árið 1217 og beindist að Egyptalandi, þar sem krossfarar sóttu að Damíettu við Nílarós. Mið-Austurlönd voru þá undir stjórn Ayyúbídaveldisins, arftaka Saladíns, sem Evrópumenn mættu á vígvöllunum.

Menningarleg gróska
Á sama tíma blómstraði samt menningin. Flórens var að vaxa sem miðstöð ullar- og fjármálaverslunar, Feneyjar stjórnuðu skipalestum yfir Miðjarðarhaf, og Bologna-háskóli var orðinn að miðstöð lögfræði og heimspeki. Ný ljóðlist á móðurmálinu ruddi sér til rúms, og á næstu áratugum gerði Dante Alighieri ítalska tungu ódauðlega með Guðdómlega gleðileiknum - La divina commedia, sem er eitt virtasta og áhrifamesta bókmenntaverk heims og sem birtist í fyrsta sinn í heild á íslensku í meistaralegri lausamálsþýðingu Erlings E. Halldórssonar árið 2010.  Arkitektúrinn tók stórstígum breytingum, með nýjum gotneskum kirkjum sem risu til himins – þar á meðal basilíkunni í Assisi, reistri til minningar um mann sem þá þegar hafði fengið orð á sig fyrir heilagleika.

Andleg vakning og krafa um einfaldleika
Samhliða pólitískum átökum og krossferðum var trúarlíf Evrópu í mikilli umbreytingu. Margir upplifðu að kirkjan hefði fjarlægst uppruna sinn og orðið of tengd völdum og auði. Út um álfuna spruttu upp hreyfingar sem kröfðust einfaldleika og afturhvarf til uppruna kirkjunnar í trú, eins og valdensarnir í Frakklandi og Ítalíu. Aðrar hreyfingar fengu samþykki páfa og urðu að nýjum reglum innan kirkjunnar, reglum sem lögðu áherslu á fátækt, náungakærleika og líf samkvæmt guðspjöllunum.

Þetta andrúmsloft trúarlegrar endurnýjunar varð jarðvegur fyrir nýja rödd sem átti eftir að marka sögu kristni og vestrænnar menningar.

Maður sem fæddist inn í þennan heim
Inn í þennan heim átaka, krossferða, menningarlegrar vakningar og endurnýjunar fæddist árið 1182 í Assisi Francesco di Bernardone, sonur efnaðs kaupmanns og móður af aðalsætt frá Provence. Síðar átti hann eftir að verða þekktur sem heilagur Frans frá Assisi. Um hann og trúarlega arfleifð hans má lesa nánar í pistli á Kirkjunetinu hér. 

Athugasemdir

[Ragnar Geir Brynjólfsson, 4.10.2025 kl. 10:06]

Áður en Erlingur E. Halldórsson birti sína lausamálsþýðingu á Guðdómlega gleðileiknum höfðu birst þýðingar á ljóðinu í bundnu máli, ég minnist þess að vorið 1983 las ég, sem hluta af námskeiðinu Stefnur og straumar sem Kristján Árnason kenndi, þýðingu Guðmundar Böðvarssonar skálds og bónda á Kirkjubóli í Hvítársíðu sem var í bundnu máli, en sú þýðing var á 12 kviðum úr gleðileiknum í vandaðri útgáfu. Samkvæmt Ísmús vefnum hafa Kristján Eiríksson og Einar Thoroddsen einnig þýtt erindi úr ljóðinu, sjá hér: https://www.ismus.is/einstaklingar/4446/