Aftur til upprunans – hugmynd sem mótaði Vesturlönd

Hugmyndin um að leita „aftur til upprunans“ – eða ad fontes eins og hún var kölluð á latínu – hefur verið drifkraftur í vestrænni menningu í meira en 1.500 ár. Hún birtist fyrst með Híerónýmusi í Betlehem á 4. öld, varð að meginstefi siðaskiptanna og blómstraði í endurreisninni.

Híerónýmus og frumtextarnir
Þegar Híerónýmus hóf að þýða Biblíuna á latínu í kringum árið 400 (síðar þekkt sem Vulgata) hafði kirkjan þegar fjölmargar latneskar þýðingar að styðjast við, sumar misgóðar. Hann ákvað að fara „aftur til upprunans“: til grísku og hebresku frumtextanna. Með hjálp gyðinga sem kenndu honum hebresku og í samvinnu við skrifara og fræðimenn vann hann úr textunum sjálfum í stað þess að treysta eingöngu á afrit og útleggingar annarra.

Þessi vinnuaðferð var byltingarkennd á sínum tíma og setti fordæmi: best er að snúa til upprunans sjálfs, fremur en að byggja á seinni tíma milliliðum.

Miðaldirnar og hefðin
Eftir daga Híerónýmusar hófst tímabilið sem við köllum miðaldir í Evrópu. Þá var áherslan í fræðunum fyrst og fremst á að varðveita og túlka hefðina. Latína var aðalmál menntunar og guðfræði, og menn studdust nánast eingöngu við Vulgötu og rit kirkjufræðaranna.

Kunnátta í grísku og hebresku var lítil í vestri eftir 6. öld. Aristóteles og aðrir grískir höfundar voru lesnir í latneskum þýðingum sem höfðu farið í gegnum arabísku. Það var ekki fyrr en á 12.–13. öld sem þessir textar bárust til Spánar með milligöngu gyðinga, múslima og kristinna fræðimanna.

Þannig var ad fontes-hugsunin í dvala á miðöldum. Menn byggðu fremur á útleggingum hefðarinnar en á frumtextum sjálfum.

Grísk heimspeki og frumheimildirnar
Tómas frá Aquino (1225–1274) byggði heimspeki sína á latneskum þýðingum Aristótelesar úr arabísku en fékk síðar aðgang að nýjum og nákvæmari latneskum þýðingum sem gerðar voru beint úr grísku. Þær voru verk William frá Moerbeke, samverkamanns hans í Dóminikanareglunni, sem þýddi nær alla Aristótelesartexta úr grísku yfir á latínu á 13. öld. 

Platón var lítt þekktur á miðöldum nema í brotum, en á endurreisnartímanum bárust handrit hans til Vesturlanda með grískum fræðimönnum sem flúðu frá Býsansríki eftir fall Konstantínópel. Þá hófust að nýju þýðingar beint úr grísku, meðal annars verk Marsilio Ficino, sem þýddi Platón í heild sinni.

Siðaskiptin og Lúther
Marteinn Lúther (1483-1546) þýddi Biblíuna á þýsku beint úr grísku og hebresku og taldi að hver maður ætti rétt á að lesa hana á eigin tungumáli. Þetta var í anda ad fontes: að hverfa til frumtextans í stað þess að reiða sig á túlkunarvald annarra.

Þessi stefna breiddist út og markaði djúp spor í menningu Evrópu: áhersla á frumheimildir, einstaklingsbundinn lestur og persónulegan skilning.

Endurreisnin og húmanisminn
Á 16. öld blómstraði endurreisnin á Ítalíu og víðar. Þá tóku bæði fræði- og listamenn upp sama hugsunarhátt: að skoða klassíska texta og verk í frumhandritum í stað þess að treysta á afrit eða miðaldaskýringar. Þetta var kjarni húmanismans – að leita aftur til rótanna, hvort sem það varðaði gríska heimspekinga eða rit Biblíunnar.

Prentlistin, sem kom fram á 15. öld, gerði þessa hugsun enn áhrifameiri: nú var hægt að prenta frumþýðingar í stórum upplögum og dreifa þeim víða. Þetta jók aðgengi og gaf hugmyndinni „aftur til upprunans“ skriðþunga sem hún hafði aldrei áður haft.

Arfleifðin
Hugmyndin um að snúa aftur til upprunans lifir enn í fræðunum. Sagnfræðingar leggja áherslu á frumheimildir, málfræðingar á upprunaleg handrit, vísindamenn á frumrannsóknir. Hún er jafnvel grunnur að nútímalegri vísindalegri hugsun: að treysta ekki á milliliði heldur kanna sjálfur upprunann.

Þannig má segja að þessi hugsun, sem á rætur sínar að rekja til Híerónýmusar í Betlehem, hafi mótað menningu Vesturlanda allt til dagsins í dag.

Þessi pistill tengist ítarlegri umfjöllun um heilagan Híerónýmus á kirkjunetinu hér.